|
3-Joriy nazorat savollari 11-mavzu: Kibermakonda diniy e’tiqod targ‘ibotining ijtimoiy xavfi
|
| bet | 5/13 | | Sana | 30.12.2023 | | Hajmi | 114,61 Kb. | | #129140 |
Bog'liq Dinshunoslik 3-JN JAVOBLARIBir qadah bersang, qo‘yarmen butqa yuz, ey piri dayr,
Ikkisin olib, boshimg‘a hasbatan lilloh, kel.
Garchi kelmay-kelmay o‘lturding Navoiyni valek,
Ey Masih, oning mozori boshig‘a goh-goh kel.
Bu ikki baytning asl mohiyatini tushunib olish uchun avval u qaysi g‘azaldan yulib olinganini aniqlash, keyin o‘sha g‘azal matnini tahlil qilish zarur. Chunki baytlar o‘rtadan uzib olinsa, ulardan ko‘zlangan asl maqsad ochilmay qoladi. Oqibatda uning turlicha talqinlariga yo‘l ochiladi.
Bu ikki bayt Alisher Navoiyning «Xazoyin ul-maoniy» lirik to‘plamidagi «Favoyid ul-kibar» deb nomlangan to‘rtinchi devonning 387-g‘azalidan yulib olingan. G‘azal baytlarining nasriy bayoni quyidagicha:
Bir qadah bersang, butga yuz qo‘yaman, ey dayr (butxona, mayxona) piri,
Ikkisini (qadah bilan butni) olib, Xudo haqi, boshimga kel.
Garchi kelmay-kelmay, Navoiyni o‘ldirding, lekin,
Ey Masih (Iso), u(Navoiy)ning mozori boshiga ba’zan-ba’zan kel.
May, jumladan, uning idishi bo‘lmish qadah orqali tasavvufiy she’riyatda ishq ko‘zda tutiladi. Dayr piri mayxonada qadah tutgani singari, lirik qahramon pirdan ishq mayi quyishini istayapti.
Bundan tashqari, tasavvufda pir muridni Alloh ishqi yo‘lida tarbiyalaydi. Murid, piri buyursa, may iste’mol qilishi, hatto, butga yuz qo‘yishi ham mumkin. Ishq oshiqni pirning har qanday buyrug‘i bajarishga tayyor holga yetgani, ishqi kamol topganiga ishora bor. Ammo bu yerda hech ham nasroniylik targ‘ibi mavjud emas.
G‘azalda yorning kelmay-kelmay, Navoiyni o‘ldirgani aytilib, Masihdan mozori boshiga ba’zan-ba’zan kelib turishi so‘raladi.
Xo‘sh, nega aynan Masihdan so‘ralyapti?
Birinchidan, «Masih» deganda ham zimdan Yor ko‘zda tutilgan, bevosita Iso payg‘ambarning o‘zi emas. Chunki lirik qahramon Yorga oshiq, Iso payg‘ambarga emas. «Yor» deganda esa, albatta, Alloh taolo ko‘zda tutiladi. Yorni tasavvuf shoirlari ba’zan «sanam» deb ham tilga olib ketaveradi. Bu yerda esa Masih bekorga tilga olinmayapti. Tasavvuf ramziyotida Masih – ruh ramzi. Shuning uchun uni ba’zan «Ruhulloh», ya’ni «Allohning ruhi» deb ham nomlashadi. Lirik qahramon aynan Alloh ruhining mozoriga yo‘qlab kelib turishini istayapti.
Demak, bu tasvirlarning nasroniylikka hech qanday aloqasi yo‘q. Chunki, islom ta’limotiga ko‘ra, 124 ming payg‘ambarning hammasi – islom payg‘ambarlari. Shuningdek, Dovud (a.s.)ga tushirilgan Zabur, Muso (a.s.)ga tushirilgan Tavrot, Iso (a.s.)ga tushirilgan Injil ham, xuddi Muhammad (alayhis-salom)ga tushirilgan Qur’on kabi samoviy kitoblar hisoblanadi. Faqat bir narsani yoddan chiqarmaslik kerakki, Tavrot tushganda Zabur, Injil tushganda Tavrot, Qur’on tushganda Injil mansux, ya’ni bekor qilingan.
Navoiy asarlarida uchraydigan Muhammad (alayhissalom)dan oldin o‘tgan payg‘ambarlar haqidagi talqinlarni hozirgi jahon dinshunosligi mezonlari bilan baholash ko‘pdan-ko‘p xato talqinlarga asos bo‘lishi mumkin. Buni hech qachon yoddan chiqarmaslik kerak.
Shu xulosalardan kelib chiqilsa, Alisher Navoiyning:
La’lini sevdum, ko‘zining qatlidin qayg‘urmog‘um,
Ne g‘am o‘lmaktin, kishi bo‘lsa Masiho birla do‘st, –degan baytida ham aynan kishi o‘lganidan keyin ruhi qolishiga suyanilgani uchun ham Masiho tilga olingan. Lirik qahramon yorning la’l(lab)ini sevganini, ko‘zining qatl etishidan qayg‘urmaslik lozimligini ta’kidlab, o‘limdan g‘am chekmaslikka undayapti, chunki, uningcha, o‘lgandan keyin kishi Masiho (ya’ni ruh) bilan do‘st bo‘ladi.
Demak, yuqoridagi misralar «talmeh san’ati»ning, ya’ni joy, tarixiy shaxslar, payg‘ambarlar, avliyolar nomlarini o‘z fikrini ifoda etishi uchun badiiy tasvir vositasi sifatida ishlatishning yorqin namunasidir.
Shuningdek, Missionerlik tashkilotlari xristianlikni targ‘ib qilishda audio, video va elektron mahsulotlar, ro‘znoma va oynomalar, teledasturlar, internetda onlayn o‘quv kurslari tashkil etish yo‘llaridan foydalanmoqdalar. Missionerlik mazmunidagi SD disklar ishlab chiqarish va tarqatish bilan shug‘ullanuvchi qator xalqaro agentliklar ham faoliyat yuritmoqda. Bunday yirik tashkilotlardan biri – Global Recordings kompaniyasi bo‘lib, u 21 milliy agentlikni birlashtiradi hamda 4562 til lahjalarida mahsulot ishlab chiqaradi.
Yevropa va Amerika qit’alarida missioner da’vatchilar mashhurlik borasida shou-biznes va kino yulduzlaridan qolishmaydilar. Ma’lum bo‘lishicha, televidenie orqali da’vat qilishdan eng ko‘p Adventist va To‘liq injil xristianlari jamoalari foydalanadi.
Diniy sektalar va ular faoliyatining oqibatlari. Sektalarga xos xususiyatlar haqida gap ketar ekan, ayrim sektalar muayyan konfessiya doirasida shakllanib, asosiy e’tiborni sobiq e’tiqoddoshlari orasida targ‘ibot olib borishga, ba’zi sektalar esa boshqa konfessiyaga mansub insonlar orasidan ham o‘z tarafdorlarini shakllantirishga harakat qilishini ta’kidlash zarur.
Ayni paytda, hech bir konfessiyaga mansub bo‘lmagan, muayyan shaxs – «ustoz», «yo‘lboshchi» yoki «rahnamo» tomonidan asos solingan va aholining duch kelgan ijtimoiy va konfessional qatlami bilan ish olib boradigan sektalar ham mavjudligini qayd etish lozim.
Afsuski, yuqoridagi kabi ko‘rinishlarda chiqadigan sektalar faoliyati natijasida bir qator salbiy, ba’zi hollarda fojiaviy hodisalar kelib chiqmoqda. Jumladan, o‘tgan asrning 70-yillarida AQShning San-Fransisko shahrida Jim Jons ismli shaxs bir necha ming kishilik mahalliy protestantlarni o‘z ichiga olgan «Xalq ibodatxonasi» nomli jamoa tuzishga erishadi. Sekta asoschisining turli «qiliq»lari shahar jamoatchiligiga ma’lum bo‘lib qolgach, Jons «chirkinliklarga to‘la shahar»dan ketib, Gayana changalzorlarida «Xudo Podshohligi»ni qurish lozimligini e’lon qiladi.
1978 yili «Xudo Podshohligi»dagi holatni o‘rgangani borgan AQSh Kongressi komissiyasi sekta izdoshlari «podshohlikda» juda og‘ir sharoitlarda yashayotgani, ularga qullardek munosabatda bo‘linayotgani, Jons barcha «banda»larini o‘ziga ibodat qilishga majbur qilganiga guvoh bo‘ladi. Kirdikorlari fosh bo‘lib qolganini bilgan sekta rahbari bir kunning o‘zida barcha izdoshlarini o‘z jonlariga qasd qilishga majbur qiladi. Oqibatda Jonsga ishongan 912 kishi halok bo‘ladi.
Shunga o‘xshash holat AQShning Texas shtatidagi Ueyko shahrida Devid Koresh tomonidan adventislik zamirida shakllantirilgan «Dovud avlodi» nomli sekta tarafdorlari bilan ham sodir etiladi. O‘zini «Xaloskor» deb e’lon qilgan, jamoada o‘zining mutlaq hokimiyatini o‘rnatib, barchaga o‘z mulkidek munosabatda bo‘lgan sekta rahbari Ueyko shahrida qurilgan maxsus ranchoda izdoshlari bilan rohibona hayot kechiradi.
1993 yilda politsiya tomonidan uni qo‘lga olish bo‘yicha amalga oshirilgan tadbir davomida, qamalishni istamagan «payg‘ambar» o‘zi va barcha sekta a’zolari joylashgan ranchoni portlatib yuboradi. Oqibatda 100ga yaqin kishi, shu jumladan, 25 nafar bola halok bo‘ladi.
Bunday sektalar qatoriga 1992 yilda Xitoyda Lyu Xunchji tomonidan tuzilgan va 2 milliondan ortiq tarafdori bo‘lgan «Falungun» sektasini ham kiritish mumkin. Lyu Xunchji faqat o‘zinigina zaminni halokatdan, kishilarni qiyinchiliklardan qutqaruvchi, jismoniy va ma’naviy yetuklikka boshlovchi, gunohlardan forig‘ qilishga qodir, deb hisoblaydi. Jannat faqat uning tarafdorlarigagina nasib qilarmish. Oxirat bilan qo‘rqitish markaziy o‘rinni egallagan Lyu Xunchji ta’limotiga ergashish 2000 dan ortiq kishining halok bo‘lishi, yuzlab odamlarning ruhiy kasallikka chalinishiga sabab bo‘lgan.
Buddizm doirasida shakllangan «Aum Sinrikyo»ning 1995 yilda Tokio metrosida tinch aholiga nisbatan gaz hujumi uyushtirishi oqibatida 12 kishi halok bo‘lgani, AQShda paydo bo‘lgan «Osmon darvozasi» sektasi a’zolaridan 60 dan ortiq kishi o‘z joniga qasd qilgani, Ugandada yuzaga kelgan «Xudoning o‘nta buyrug‘ini qayta tiklash harakati» sektasi qurbonlari soni 1000 dan ziyodni tashkil etgani ham bunday sektalar faoliyatining mudhish oqibatlaridan dalolat beradi.
Hozir ayrim rasmiy ro‘yxatdan o‘tgan yoki norasmiy faoliyat yuritayotgan noislomiy diniy jamoalarning vakillari tomonidan ham missionerlik faoliyati amalga oshirilishi kuzatilmoqda. Missionerlar aksariyat holatlarda o‘z jamoasiga jalb qilishda turli o‘qish kurslarini ochib, o‘z diniga targ‘ib qilish, xorijga o‘qishga yoki ishga jo‘natish, yoz faslida bolalarni dam olish lagerlariga jalb qilish, hayriya yordam ko‘rsatish, bepul tibbiy yordam berish va gazeta, jurnal, kitoblar tarqatish kabi usullardan foydalanmoqda. Ularning diniy ta’limotida Davlat ramzlarini humat qilish, Konstitutsion burchni bajargan holda harbiy xizmat o‘tash, jamoat ishlarida qatnashish man etilgan. Bunday holat xalqimiz uchun noan’anaviy bo‘lgan diniy jamoa va sekta vakillarining maqsadi jamiyatimiz a’zolarini fuqarolik faolligini so‘ndirish va qaram qilib olishga yo‘naltirilganidan yaqqol dalolat beradi. Shuningdek, ayrim noislomiy diniy jamoalarda ushbu jamoaga a’zo bo‘lgan shaxs bilan oila qurishi, jamoadan tashqaridan kelayotgan barcha ma’lumotlarni yolg‘on va zararli deb bilish belgilab qo‘yilgan, ba’zilarida oila qurish umuman ma’qullanmay, ular daromadlarining deyarli barchasini ushbu jamoa rahbariyatiga topshirishi lozim. Ushbu faktlar mazkur diniy jamoalardagi tartib shaxs, oila va jamiyat uchun naqadar zararli ekanini tasdiqlaydi.
Umuman olganda, yuqoridagi kabi sektalar, missionerlik tashkilotlari faoliyatiga chek qo‘yish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Bir qator mamlakatlarda sektalar va missionerlar faoliyati natijasida jabr ko‘rganlarga moddiy va ma’naviy ko‘mak berish maqsadida maxsus markazlarning tuzilgani, afsuski, yuqoridagi kabi holatlarning ko‘payib borayotgani va xatarli ko‘lam kasb etib, jamiyatdagi ijtimoiy-ma’naviy muhitga o‘ta salbiy ta’sir ko‘rsatayotganini kuzatamiz.
Shuningdek, missionerlikning milliy hayotga tahdidi xususida ham to‘xtalib o‘tish lozim. Sir emaski, din milliy ma’naviyatning tarkibiy qismi, millatni birlashtirib turuvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Bir tilda gaplashadigan, umumiy tarix va yagona davlatga ega bo‘lgan, ammo turli dinlarga yoki diniy yo‘nalishlarga e’tiqod qiladigan millatlar hamon ichki milliy birlikni ta’minlay olmayotgani, kichkina bir sabab qayta - qayta nizoli vaziyatlar va fuqarolar urushining kelib chiqishiga zamin yaratayotgani va mamlakatlar o‘z taraqqiyotida o‘nlab yillarga orqada qolib ketayotgani ham shunday xulosa chiqarish imkonini beradi.
Livan aholisining 90 foizdan ortig‘ini arablar tashkil etadi. Rasmiy til arab tili hisoblanadi. Ammo livanliklarning bir qismi islomga (sunniy, shia, druz), qolgan qismi xristianlikka (maroniy, pravoslav, katolik) e’tiqod qilishi natijasida milliy birlikni ta’minlash qiyin kechmoqda. Mamlakatning amaldagi qonunchiligida davlat boshqaruv idoralarining diniy belgilar asosida shakllantirilishi mustahkamlab qo‘yilgani esa, ko‘pgina hollarda xilma-xil omillar ta’sirida uning to‘laqonli faoliyatiga to‘siq bo‘lmoqda. Musulmonlar va xristianlar o‘rtasida vaqti-vaqti bilan kelib chiqayotgan fuqarolar urushi esa bu birlikni ta’minlashni yanada mushkillashtirayotgani fikrimizning isboti bo‘la oladi.
Turli millat va din vakillari istiqomat qilib kelgan Yugoslaviyaning Serbiya, Sloveniya, Xorvatiya, Makedoniya, Chernogoriya, Bosniya va Gersegovina kabi davlatlarga parchalanib ketgani ham etnokonfessional ziddiyatlar qanday og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkinligining hayotiy-amaliy ifodasidir.
Masalaning ana shu jihatiga e’tibor berilsa, missionerlik harakatlari ortida diniy zaminda millatni ichidan bo‘lib tashlashga qaratilgan g‘arazli siyosiy maqsadlar yotganini va u keltirib chiqaradigan fojialarni anglab yetish mumkin.
Bu, missionerlar o‘z oldilariga qo‘ygan maqsadlarga erishadigan bo‘lsalar ular faoliyat olib borayotgan mamlakatda ham xalqning parokandalikka yuz tutishi va ma’naviy tanazzulning kelib chiqishi mumkinligi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi.
4. Missionerlikka qarshi kurashning huquqiy-amaliy asoslari. O‘zbekistonda mustaqillikning ilk yillaridanoq missionerlik va prozelitizmning salbiy oqibatlarga olib kelishini hisobga olgan holda bu borada tegishli qonuniy asoslar ishlab chiqildi. Qonunlarda missionerlik harakatlari taqiqlandi. Ma’lumki, «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi Qonun (yangi tahriri) kishilarning vijdon erkinligini huquqiy kafolatlash bilan birga diniy tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirishga xizmat qiladigan hamda davlat va din munosabatlarini tartibga soladigan muhim hujjat hisoblanadi. Qonunga binoan «Bir diniy konfessiyadagi dindorlarni boshqasiga kiritishga qaratilgan xatti-harakatlar (prozelitizm), shuningdek boshqa har qanday missionerlik faoliyati man etiladi. Ushbu qoidaning buzilishiga aybdor bo‘lgan shaxslar qonun hujjatlarida belgilangan javobgarlikka tortiladilar» (5-modda, 3-band). Mazkur moddadan kelib chiqib, «O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi»ga noqonuniy diniy xatti-harakatlarning oldini olish bilan bog‘liq bir qator moddalar kiritilgan. Jumladan:
diniy mazmundagi materiallarni tarqatish maqsadida qonunga xilof ravishda tayyorlash, saqlash, O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirish yoki tarqatish;
diniy yig‘ilishlar, ko‘cha yurishlari va boshqa diniy marosimlar o‘tkazish qoidalarini buzish;
O‘zbekiston Respublikasida g‘ayriqonuniy nodavlat notijorat tashkilotlari, oqimlar, sektalar faoliyatida qatnashishga undash;
noqonuniy diniy faoliyat bilan shug‘ullanish;
diniy tashkilotlar rahbarlarining mazkur tashkilotlar ustavini ro‘yxatdan o‘tkazishdan bosh tortishi;
dindorlar va diniy tashkilotlar a’zolari tomonidan bolalar va o‘smirlarning maxsus yig‘ilishlari, shuningdek diniy marosimga aloqasi bo‘lmagan mehnat, adabiyot va boshqa xildagi to‘garaklar hamda guruhlarni tashkil etish va o‘tkazish;
bir konfessiyaga mansub dindorlarni boshqasiga kiritishga qaratilgan xatti-harakatlar (prozelitizm) va boshqa missionerlik faoliyati;
maxsus diniy ma’lumoti bo‘lmay turib va diniy tashkilot boshqaruvi markaziy organining ruxsatisiz diniy ta’limotdan saboq berish, xuddi shuningdek xususiy tartibda diniy ta’limotdan saboq berish bilan bog‘liq harakatlar sodir etilganda belgilangan eng kam ish haqining tegishli miqdoridagi jarima solinishiga yoki belgilangan muddatga ma’muriy qamoqqa olishga sabab bo‘lishi haqidagi qoidalar mustahkamlab qo‘yilganini ta’kidlash zarur.
Amaldagi qonunchiligimizga ko‘ra, muayyan hollarda birinchi marta qonunni buzgan shaxs yoki tashkilotga ma’muriy jazo qo‘llaniladi. Agarda o‘sha shaxs yoki tashkilot shundan keyin ham qonunni buzishda davom etsa, unga endi jinoyat kodeksidagi choralar qo‘llaniladi. Masalan, «O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi» normalariga ko‘ra, «O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi»ning yuqorida qayd etilgan bandlaridagi harakatlar ma’muriy jazo qo‘llangandan keyin yana sodir etilsa, bu «O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi»da belgilanganidan ko‘ra og‘irroq jazolar qo‘llanishiga olib keladi. Shu bilan birga, «O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi»da «O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi»da nazarda tutilmagan bir qator harakatlar uchun ham jazolar belgilanganini qayd etish zarur. Jumladan:
voyaga yetmagan bolalarni diniy tashkilotlarga jalb etish;
voyaga yetmagan bolalarni ularning ixtiyoriga, ota-onalari yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar ixtiyoriga zid tarzda dinga o‘qitish;
dindorlardan majburiy yig‘im undirish va soliq olish;
diniy ta’lim olishda hamda fuqaro dinga nisbatan, dinga e’tiqod qilish yoki e’tiqod qilmaslikka nisbatan, ibodat qilishda, diniy rasm-rusumlar va marosimlarda qatnashish yoki qatnashmaslikka nisbatan o‘z munosabatini belgilayotgan paytda majburlash bilan bog‘liq diniy faoliyat yuritish;
g‘ayriqonuniy jamoat birlashmalari yoki diniy tashkilotlarni qonunga xilof ravishda tuzish yoki ularning faoliyatini tiklash;
g‘ayriqonuniy jamoat birlashmalari yoki tashkilotlari faoliyatida faol qatnashish bilan bog‘liq harakatlar belgilangan eng kam ish haqining tegishli miqdorida jarima solinishiga yoki belgilangan muddatga axloq tuzatish ishlari, yoki qamoq yohud ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi belgilab qo‘yilgan.
Mamlakatimizda missionerlik va prozelitizmning oldini olish, ayniqsa yoshlarni bunday zararli oqimlar domiga tushib qolishlarining oldini olish bo‘yicha tizimli chora-tadbirlar amalga oshirishni taqozo qilmoqda. Bu vazifani muvaffaqiyatli hal etishda yosh avlodni hozirgi davrda mamlakatimizda din sohasida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, yaratilgan imkoniyatlar bilan muntazam asosda tanishtirib borish muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, qiziqishlari, bilim darajalarini inobatga olgan va differensial yondashgan holda yoshlarning din, shu jumladan, xalqimiz asrlar davomida e’tiqod qilib kelgan islom dini haqidagi bilimlarni va milliy-diniy an’analar asoslarini sog‘lom asosda egallashlariga ko‘maklashish ham bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Bunday bilimlar ob’ektiv bo‘lishi, voqelikni to‘g‘ri va to‘liq aks ettirishi va o‘z mohiyatiga ko‘ra, Vatan va millat manfaatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lmog‘i kerak. Yoshlarimizning missionerlikning mohiyati haqida xolis va yetarli bilimga ega bo‘lishlari unga qarshi immunitetni shakllantirishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.
Tahlillar hech bir mintaqa, hech bir davlat bunday tahdiddan xoli emasligini ko‘rsatadi. Bunday holatlarning oldini olish uchun esa missionerlikning mohiyatini to‘g‘ri va chuqurroq anglash, uni bartaraf etish yo‘lida maqsadli, tizimli va tadrijiy faoliyat olib borish zarur bo‘ladi. Egallangan bilimlar qanchalik xolis va chuqur bo‘lsa, uning zamirida yuzaga keladigan baholar, qadriyatlar ham shunchalik mustahkam bo‘ladi. Shakllangan qadriyatlar tizimi esa turli tahdidlarning oldini olishga xizmat qiladi.
|
| |
