3 - MAVZU. BILIMLARNI TAQDIM ETISH MODELLARI.
1. Mantiqiy modellar.
2. To’rli modellar.
3. Maxsuliy(produktsionnыe) modellar.
Tayanch iboralar:
predmet soha, mazmun(mohiyat), mulohaza(fikr),
predikatlar hisobi, mantiqiy
modellar, to’rli modellar, semantik modellar,
maxsuliy
modellar denotativ semantika, konnotativ semantika, denotat,
maxsulotning oldingi sharti, stsenariy, metatushunish, lokutsiya, illokutsiya,
perlokutsiya.
1. Mantiqiy modellar.
Har qanday masalaning qo’yilishi va yechimi har doim uning mos predmet
sohaga mos kelishi bilan bog’liq. Metall kesuvchi stanokning detallarni qayta ishlash
jadvalini tuzish masalasini yechar ekanmiz, biz predmet sohaga stanoklar, detallar,
vaqt oralig’i kabi bir qancha ob’ektlarni va «stanok», «detall», «stanok turi» kabi
umumiy tushunchalarni jalb qilamiz. Masalani yechish uchun kerak bo’ladigan
axborotlarni tushunishning umumiy asosini tashkil
etadigan barcha predmet va
hodisalar predmet soha deyiladi. Mazmunan predmet soha real va abstrakt
ob’ektlardan tashkil topgan mohiyatni ifodalaydi. Predmet sohaning mohiyati bir-
biri bilan muayyan munosabatda turadi. Mohiyatlar orasida o’xshash munosabatlar
kuzatiladi. Bunga o’xshash mohiyatlarning majmuasi
predmet sohaning yangi
mohiyati hisoblangan mohiyatlar sinfini tashkil etadi.
Mohiyatlar orasidagi munosabatlar mulohazalar yordamida ifodalanadi.
Mulohaza - ko’rsatilgan mohiyatlarda o’ringa ega bo’lgan yoki bo’lmagan xayoliy
mumkin bo’lgan vaziyat. Tilda (formal yoki tabiiy) mulohazalarga gaplar javob
beradi. Mulohaza va gapni ham mohiyat deb qarash va uni predmet sohaga qo’shish
mumkin.
Predmet sohalarni tavsiflash uchun mo’ljallangan tillar bilimlarni tasvirlash
tillari deyiladi. Tabiiy til bilimlarni tasvirlashning universal tili hisoblanadi. Lekin
tabiiy tilni mashinada bilimlarni tasvirash uchun qo’llashda
ularning
nomuntazamligi, ikkima’noliligi va h.k. ko’ra ko’p qiyinchiliklarga duch keladi.
Asosiy to’siq tabiiy tilda formal semantikaning mavjud emasligidadir. Matematik
bilimlarni tasvirlashda matematik mantiqda qadimdan mantiqiy formalizmlardan -
asosan aniq formal semantika va operatsion ko’makka ega predikatlar hisobidan
foydalaniladi. SHuning uchun prdikatlar hisobi birinchi mantiqiy til bo’lgan. Bu tilni
amaliy masalalarni yechish bilan bog’liq bo’lgan predmet sohani formal tavsiflashda
ishlatishgan.
Mantiqiy tillarda bajarilgan predmet sohalarni tavsiflash
mantiqiy modellar
deyiladi.
