3-mavzu. Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoni
Reja
1.1. Korxonaning ishlab chiqarish tizimi va uning asosiy elementlari
1.2. Korxonada ishlab chiqarishni tshkil etish prinsiplari, turlari,shakllari va usullari
1.3. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati va uni xisoblash usuli
1.4. Optimal ishlab chiqarish xajmi va sotish
1.5. Mahsulot sifati
3.1.Korxonaning ishlab chiqarish tizimi va uning asosiy elementlari
Ishlab chiqarish korxonalarining samaradorlik faoliyati texnika bazasining o’sishi va
ishlab
chiqarish jarayonining borishini tashkil etish darajasi hamda mahsulot yaratilishi bilan aniqlanadi.
Korxonalarning asosiy faoliyatini ishlab chiqarish jarayonining borishi tashkil etadi. Uning asosiy
vazifasi iste’mol qiymatini yaratishdir. Masalan, qazib olish soha ida – mineral xom ashyolarni va
yoqilg’ini qazib olish, qayta ishlash soha ida – xom ashyoni qayta ishlash natijasida mahsulotni
iste’mol qilish uchun tayyorlash.
Ishlab chiqarish jarayoni kompleks jarayon bo’lib, bir-biri bilan
chambarchas bog’liq bo’lgan texnologik va mehnat jarayonlarini o’z ichiga oladi.
Texnologik
jarayon – bu, mehnat buyumlari o’zgarishi (shakli, tashqi ko’rinishi, katta-kichikligi, agregatlik
holati, tuzilishi va h.k.)ning natijasi bo’lib, tabiiy jarayonlarni ham o’z ichiga oladi. Bunday holda
jonli mehnat ishtirok etmaydi (masalan, quritish - quyma, pokovkaning qurishi, materiallar yoki
detallar moylangandan so’ng atmosfera sharoitida qurishi), lekin bu jarayon ma’lum darajada
kishilar nazorati ostida olib boriladi.
Mehnat jarayoni – bu, jismoniy va aqliy energiyaning sarflanishi bo’lib, iste’mol qiymati
yaratishga qaratilgandir.
Ishlab chiqarish jarayonining natijasi texnologik rejimga amal qilinishiga va sharoitlarning
yig’indisiga bog’liq (jarayonni olib borish uchun texnologik rejim talablari yig’indisi: xom ashyo
va materiallarning tarkibi, me’yordagi bosim va boshqa ishlab chiqarish omillari bo’lishi shart).
Hozirgi zamon korxonalarida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun, ishlab
chiqarish va
mehnat vositalaridan tashqari, moddiy sharoit (ishlab chiqarish binosi, yoritish
qurilmalari, omborlar va h.k.) amal qiladi. Bu sharoitlar bo’lmasa jarayonning yuz berishi yo
mutlaqo mumkin emas yoki faqat takomillashmagan bir tusdagina yuz beradi.
Ishlab chiqarish jarayoni ikki tomonlama, ya’ni: ijtimoiy-iqtisodiy (kishilar munosabati) va
moddiy-texnika sharoitlari bilan xarakterlanadi.
Bu omillarning ta’siri natijasida har qaysi korxonada ishlab chiqarish jarayoni tashkil topadi.
Hozirgi zamon ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarish jarayoni ichki tuzilishi
jihatdan bir xil emas: u mustaqil jarayonlardan tashkil topgan bo’lib, turli shakllarga va o’ziga xos
xususiyatga ega.
Bu ayrim mustaqil jarayonlar, odatda, asosiy va yordamchi jarayonlarga
bo’linadi. SHuningdek, har qanday asosiy jarayonni ham tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin
(mahsulotlarning ayrim qismlarini tayyorlash jarayoni parallel va ketma-ket olib boriladi). Bunday
qismlar asosiy mahsulotni tayyorlash bosqichi yoki bosqichsi deyiladi (har qaysi bosqich yoki
bosqichsi texnologik jihatdan alohida ishlab chiqarish jarayonining bir qismini tashkil etadi).
Ishlab chiqarish jarayonining bosqichsi bir-biridan qo’llaniladigan
texnologik usullar,
uskunalarning xarakteri va kadrlarning ixtisoslanishi bilan farq qilinadi. Masalan, mashinasozlik
korxonalarining asosiy jarayoni uchta bosqichdan iborat: tayyorlash, qayta ishlash va yig’uv.
Bosqichlar ayrim operatsiyalardan tashkil topadi. Operatsiya o’zgarmas ishlab chiqarish qurollari,
mehnat predmetlari va ish joyida amalga oshiriladi.
Buyumlarning shakli yoki mehnat buyumlarining kimyoviy tarkibi bir necha o’rinlarda
ishchilar nazorati ostida o’zgarishiga
operatsiya deyiladi. Operatsiya ishlab chiqarish jarayonining
bir qismidir.
Materiallarni qayta ishlashda va operatsiyalarni vaqt bo’yicha bajarishda, tayyorlashda
oldingi hamda keyingi operatsiyalar soni va sifati bilan bog’lanadi.
Operatsiyalar ish harakatlari (priyomlar)ga bo’linadi. Priyom – bu ish harakatining berk
jarayoni bo’lib, bir ishlovchi tamom qilgan ish elementidan iboratdir.
Har qaysi ish priyomini
bajarish uchun, bajaruvchi ma’lum darajada mehnat harakatini amalga oshiradi (ma’lum detalni
olish, burash, tortish va h.k.lar mehnat harakati priyomining bir qismi bo’lib, ishchining biror
buyumga ta’siri yoki ishchining buyum bilan yoxud buyumsiz bir joyga siljishi tushuniladi).
Ishlab chiqarish jarayonini bo’lishdan maqsad ish kuchini ratsional joylashtirish, malakali
ishchilarga bo’lgan talabni aniqlash, ular ishining aniq hisobini olib borish, ya’ni mehnat
unumdorligining o’sishini, rezervlarini aniqlashdan iborat.
Ishlab chiqarish jarayonlarining yuqorida qayd qilingan elementlarga bo’linishi ishlab
chiqarish jarayonining strukturasini tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish jarayoni soha mahsulotini tayyorlashdagi roliga qarab, asosiy, yordamchi
va xizmat qiluvchi jarayonlarga bo’linadi.
Mehnat buyumlarining asosiy mahsulotga aylantirilishi
asosiy jarayon deb ataladi. Bunday
jarayonlarga mashinasozlik zavodlarida quyidagilar kiradi: tayyorlov bosqichsida – cho’yanni
vanrankalarda eritish, detallar quyish uchun qum qoliplarni tayyorlash; ishlov beradigan bosqichda
– u mexanizmga asoslangan yoki issiqlik yo’li bilan detallarga o’ziga xos xususiyat, o’lchov va
sirtqi tomonga sifatli ishlov berish; payvandlashda – detallarni bir tugunga (uzelga) yig’ish yoki
tamomlangan buyumlar – mashinalar va ularning qismlarini va komplekt buyumlarni
(podshipniklar, elektromotorlar, asboblar) yig’ish.
Yordamchi jarayonlar ishlab chiqarish uchun xizmat qiladi va mahsulot ishlab chiqarishning
asosiy jarayonini uzluksiz ta’minlaydi. Bularga quyidagilar kiradi: ishlab chiqarishni asbob-
uskuna bilan ta’minlash (shtamplar, modellar tayyorlash va bularni ta’mirlash, charxlar va tiklash),
ta’mir bo’yicha xizmat qilish (uskunalarni ta’mirlash, modernizatsiya va turli xil uskunalarga joriy
xizmat qilish), turli xil energiya (elektr energiya, bug’, havo va h.k.)lar bilan ishlab chiqarish uchun
xizmat qilish.
Xizmat qilish jarayoniga korxonalarning moddiy-texnika ta’minoti,
tayyor mahsulotni
sotish, transport bilan xizmat qilish va hokazolar kiradi.
Mehnat qurollariga ta’sir qilishning usullariga va xarakteriga qarab asosiy va yordamchi
jarayonlar: qo’l bilan, mashina-qo’l bilan, mashina bilan, avtomatlashtirilgan va apparat bilan
bajariladigan jarayonlarga bo’linadi.
Qo’l bilan bajariladigan jarayon asosan mehnat predmetlari shaklining o’zgarishiga
qaratilgan bo’ladi.
Mashina va qo’l yordami bilan bajariladigan jarayonga faqat mashina bilan bajariladigan ish
elementlarigina emas, balki qo’l mehnati bilan bajariladigan ish ham kiradi. Masalan, detallarni
qo’l bilan olib turish usulida stanokda ishlov berish.
Mashina va mexanizmlar yordami bilan bajariladigan jarayonda materiallarning shakli,
katta-kichikligi, ko’rinishi, holati o’zgaradi va ishchilarning qatnashishi chegaralangan bo’ladi.
Avtomatlashtirilgan jaryonlar ishchilar qatnashmagan holda yoki
faqat ularning kuzatuvi
yordamida amalga oshiriladi.
Apparatli jarayon fizikaviy, kimyoviy va issiqlik jarayonlariga aloqador bo’lib, bu maxsus
agregatlarda texnologik jarayonlarning bajarilishi bilan xarkterlanadi.
Ishlab chiqarish jarayonlari vaqt bo’yicha davom etish xususiyatlariga qarab, takrorlanib
turadigan va uzluksizlarga bo’linadi.
Takrorlanib turadigan jarayonlarda boshlang’ich xom ashyo va materiallar uskunalar
yordamida uzluksiz ravishda qayta ishlanadi va natijada tayyor mahsulotga aylantiriladi.
Har qanday soha korxonalarida va Sexlarida ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonining
asosida jonli mehnat predmetlari va mehnat vositalaridan vaqt va fazoda ratsional ravishda
foydalanish yotadi. Bu esa uskunalar, xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, elektr energiya va boshqa
ishlab chiqarish vositalari hamda mehnat resurslaridan foydalanishda
yuqori samaradorlikka
erishishni taqozo etadi.
Ishlab chiqarish jarayonini ratsional tashkil qilish ishlab chiqarishni takomillashtirishning
rejali va mutanosib bo’lishini ta’minlaydi.
