SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
310
O’ZBEKISTONDA KUCHLI IJTIMOIY SIYOSAT STRATEGIYASI
Maxammadaliyev Murodxon Muzaffarxon o’g’li
O’zbekiston Milliy Universiteti talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada O’zbekistondagi ijtimoiy siyosat strategiyasi tahlil
qilindi va amalga oshirilgan ijtimoiy islohotlar davriy ketma-ketlikda, tarixiy qiyoslash
asnosida yoritib berildi.
Kalit so’zlar
:
Inson huquqlari, Ijtimoiy himoya, Ijtimoy islohotlar strategiyasi,
ijtimoiy totuvlik, ijtimoiy ta’minot, faol fuqoro, real daromad
.
Kirish
Ijtimoiy siyosat bu- har bir davlat o‟z fuqorolarinining yashash sharoitini
yaxshilashga, ularni hayotiy resurslar bilan ta‟mirlanganlik darajasini oshirishga qaratilgan
islohotlarning kompleks tizimi hisoblanadi. Ta‟mirlanganlik darajasi iqtisodiy
imkoniyatlarga bevosita bog‟liq va iqtisodiyotning asosiy maqsadi cheklangan resurlar
sharoitida aholini ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga qaratiladi.
Ijtimoiy himoya esa aholi farovonligini taminlash,aholi qatlamlarining ta‟lim,
madaniyat, kasb malakasi, daromadlari jihatdan keskin tafovutlariga barham berish
demakdir. Bular quyidagilarni o‟z ichiga oladi: ijtimoiy iqtisodiy erkin faoliyat
ko‟rsatishlarini ta‟minlash, ish bilan bandlik, kasb tanlash, o‟qish va bilim olish,
daromadlarining kafolatlanishi, iste‟molchilar himoyasi,aholiga sifatli tibbiy xizmat
ko‟rsatish kabilardir. Demokratik mamlakatlarda ijtimoiy himoya qonun bilan kafolatlangan
bo‟lib inson huquqlari asosiy element sifatida targ‟ib etiladi.Tarixga nazar tashlaydigan
bo‟lsak ijtimoy yaxshilanishlarga erishish dastlab siyosiy huquqlarga, ovoz berish,
fuqorolikka ega bo‟lish kabilarga qaratilgan. Shundan so‟ng biz iqtisodiy huquqlarga va
nihoyat sof jtimoiy huquqlarga o‟tdik. Ijtimoiy huquqlar aholining barcha yosh qatlamlarini
qamrab oladi va ularning moddiy va ma‟naviy imkoniyatlaridan foydalanish erkinligini
kafolatlaydi. Ijtimoiy himoyani kuchaytirish, aholini ijtimoiy ahvolini yaxshilash orqali
davlat fuqorolarning iqtisodiy va siyosiy faolligini oshirishi, amaldagi hukumatga nisbatan
aholining xayrixohligini kuchayishiga erishishi va o‟z legitimligini mutlaq oshirishga
erishishi mumkin.
Mustaqillikning dastlabki yillarida yaratilgan milliy dastur “O‟zbek modelida” kuchli
ijtimoy siyosat yuritish va aholini kam ta‟minlangan qatlamini ijtimoiy himoya qilish asosiy
tamoyil sifatida ilgari surildi. Bu tamoyil, birinchidan o‟zbek xalqining mentalitetidan,
tarixiy madaniy qadriyatlaridan kelib chiqqan bo‟lsa, ikkinchidan, o‟tish davrining dastlabki
bosqichidagi aholi tarkibi, bozor islohotlari aholi turmush darajasi hali ancha past holda
saqlanib turgan sharoitda boshlanganligini ham nazarda tutadi. O‟sha davrda O‟zbekiston
aholi jon boshiga real daromadlar, ish xaqi miqdori, oziq-ovqat mahsulotlari, zarur hayotiy
ehtiyoj buyumlari, uy-joy, ijtimoiy-madaniy muasssasalar, maishiy xixmat bilan
ta‟minlanish darajasi bo‟yicha sobiq ittifoq davlatlari ichida eng oxirgi o‟rinlarga tushib
qolgandi va mavjud demografik vaziyat bundan tashqari aholi sonining doimiy ko‟payib
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
311
borishi mavjud vaziyatni yanada chigallashishiga olib keldi. O‟tish davrida bozor tan
olmaydigan korxonalar va faoliyat turlari, samarasiz ishlayotgan ishlab chiqarishga barham
berildi . Bu dastlabki davrda ishchi va xodimlarning ma‟lum bir qismining vaqtincha
ishsiz qolishiga olib kelgan bo‟lsada bu keyinchalik ishchi kuchining samarali faoliyat
turlariga yo‟naltirilishiga zamin yaratdi. Dastlabki davrlarda chakana tovar aylanmasi
bo‟yicha o‟rtacha ittifoq ko‟rsatkichidan 1,8, Rossiya va Belarussiyadan 2, Boltiqbo‟yi
respublikalaridan 2,6 barobar past edi. Pullik xizmat ko‟rsatish bo‟yicha ham faqat
Ozarbayjon va Tojikistondan yuqoriroq bo‟lib, qolgan ittifoq davlatlari ko‟rsatkichlariga
qaraganda nihoyatda past edi. Agar 1979-1991 yillarda O‟zbekiston aholisi 34,7 foiz o‟sgan
bo‟lsa , bu borada o‟rtacha ittifoq ko‟rsatkichi 10,5 foizga to‟g‟ri kelardi. Bu borada
yurtimiz Tojikistondan pastroq ( 40,9) Turkmaniston bilan barobar turardi. Tug‟ilishning
yuqori darajasi mamlakat aholisining yosh tarkibiga keskin ta‟sir ko‟rsatdi. 1990-yil 10-
oktyabr holatiga ko‟ra O‟zbekistonda doimiy istiqomad qiluvchi aholining 40,8 foiz
qismini 14 yoshgacha bo‟lgan bolalar tashkil etsa, 15-39 yosh oralig‟idagi aholi qatlami esa
40,7 foizni, 40-60 yosh oralig‟idagi qatlam 12,0 foizni, 60 yoshdan yuqori aholi vakillari
qatlami esa 6,5 foizni tashkil etardi.
O‟zbekistonda bozor sharoitida ijtimoiy siyosat asosan 2 muhim yo‟nalishda amalga
oshirildi: ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta‟minot. Ijtimoiy himoyaning asosiy maqsadi aholi
turmush darajasini muttasil oshirib borish, qashshoqlanishning oldini olish, kasb mahoratini
shakllantirish, aholi turli qatlamlari orasidagi keskin farqlarni kamaytirish. Ijtimoiy himoya
tizimining qonuniy asosi O‟zbekiston Respubublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab
qo‟yildi. Xususan konstitutsiyaning IX bobida iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar qonuniy
jihatdan kafolatlandi. Ammo ijtimoiy himoya faqatgina ijtimoiy himoya va ijtimoiy
ta‟minotdan iborat emas, balki u o‟z ichiga ijtimoiy totuvlik konsepsiyasini ham qamrab
oladi. Keksalar, yoshlar, nogiron va kamta‟minlangan qatlamlarini qo‟llab-quvvatlash bilan
bir qatorda davlat umumiy aholining ham yashash darajasini oshirish borish siyosatini olib
bordi. Xususan aholining bandligini ta‟minlash asosiy masala sifatida kun tartibiga
qo‟yildi. Bunda mamlakatda mehnat bozorini rivojlantirish va uni boshqarishni
takomillashtirishga shuningdek samarali bandlikni ta‟minlashga alohida e‟tibor qaratildi.
Chunki bozor iqtiodiyotida to‟liq bandlik emas, balki samarali bandlik muhim ahamiyatga
ega. Aytaylik iqtisodiy faol aholi to‟liq bandlik bilan ta‟minlandi lekin ular samarali yoki
ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‟ullanmasa, bunday bandlik mehnat unumdorligini
oshirishga olib kelmaydi va undan jamiyatga naf tegmaydi. Samarali bandlikni ta‟minlash
va mehnat resurslaridan foydalanishning ahamiyati, ayniqsa moderinizatsiyalash,
innovatsion texnologiyalarga o‟tish davrida ro‟yirost ko‟zga tashlanadi. Samarali bandlik
aholi daromadlarini oshirishga ularning xarid qobiliyatini o‟stirishga yordam beradi. Misol
uchun aholi jon boshiga to‟g‟ri keladigan o‟rtacha daromadlar (xarid qobiliyati pariteti
bo‟yicha) 1990-yilda 1328 AQSH dollarini tashkil etgan bo‟lsa, 2010-yilda 3271 AQSH
dollariga teng bo‟ldi, ya‟ni 2,5 barobarga oshdi. Bundan tashqari 1990-2010 yillar
oralig‟ida 20 yil davomida o‟rtacha oylik ish haqi miqdori (AQSH dollari ekvivalentida)
2,7 barobar, o‟rtacha pensiya hajmi esa 5,9 barobarga oshgan bo‟lsa, aholi jon boshiga
to‟g‟ri keladigan pullik xizmatlar miqdori 2,2 barobarga, maishiy xizmatlar 8,3 barobarga,
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
312
chakana tovar aylanmasi 4,3 barobarga oshdi. O‟zbekistonda ijtimoiy siyosatning keyingi
bosqichi 2017-2021 yillarga mo‟ljallangan “Harakatlar strategiyasida” amalga oshirildi.
Unga ko‟ra Harakatlar strategiyasining 4 –konsepsiyasi sifatida Ijtimoiy sohani
rivojlantirish ilgari surildi. Ushbu yo‟nalish 5 ta muhim yo‟nalishni o‟z ichiga oladi:
Birinchi yo‟nalish: aholi bandligi va real daromadlarni izchil oshirish. Bandlikni
ta‟minlashda ayniqsa maktab va oliy ta‟lim muassasalari bitiruvchilarini bandligini
ta‟minlash alohida o‟rin egallaydi. Ikkinchi yo‟nalish: aholini ijtimoiy himoya qilish va
sog‟liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini
oshirish. Sog‟liqni saqlash tizimida eng avvalo tez tibbiy yordam ko‟rsatish faoliyati
sifatini yaxshilashga, mamlakatda farmatsevtika sanoatini rivojlantirishga, tibbiyot
muassasalarini arzon va sifatli dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta‟minlashga,
tibbiyot muassasalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga, onalar va bolalarning
tibbiy xizmatdan foydalanishini kengaytirishga alohida e‟tibor qaratildi. Uchinchi yo‟nalish:
arzon uy-joylar barpo etish bo‟yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot
sharoitlari yaxshilanishini ta‟minlovchi yo‟l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, hamda moderinizatsiya qilishni o‟z ichiga oladi. Aholi
eng avvalo, yosh oilalar, eskirgan uylarda yashab kelayotgan fuqorolar va uy-joy sharoitini
yaxshilashga, muhtoj boshqa shaxslarning yashash sharoitini imtiyozli shartlarda ipoteka
kreditlari ajratish, hamda shahar va qishloq joylarda arzon uylar qurish orqali yanada
yaxshilash. Bundan tashqari ekologik toza va xavfsiz muhitni yaratish, maishiy chiqindilarni
qayta ishlash tizimini takomillashtirish, atrof muhitga zararli moddalar chiqishini
kamaytirish dasturlari qamrab olindi. To‟rtinchidan ta‟lim va fan sohasini rivojlantirish
bunda sifatli ta‟lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozori zamonaviy
talablaridan kelib chiqib, malakali kadrlar tayyorlash dasturlari belgilandi. Beshinchi
yo‟nalish: Yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish bunda jismonan sog‟lom, ruhiy
va intelektual rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan yoshlarni kamol toptirish asosiy vazifa etib
belgilandi. Hozirgi kunda esa O‟zbekistonning ijtimoiy sohani rivojlantirishdagi asosiy
yo‟nalishlari 2022-2026 yillarga mo‟ljallangan PF-60-son 28.01.2022-yilda tasdiqlangan
“Taraqqiyot” strategiyasida belgilab qo‟yildi. Ushbu strategiyaning to‟rtinchi yo‟nalishida
adolatli ijtimoiy siyosat yuritish va inson kapitalini rivojlantirish konsepsiyalari ilgari
surilgan. Bunda sifatli ta‟lim-tarbiya masalasi doimiy e‟tibor markazida bo„lishi
ta‟kidlandi. Shu maqsadda o„qituvchilarning oylik maoshini izchil oshirib borish va 2025
yilga borib, 1 ming dollar miqdoriga yetkazish ko„zda tutilgan. Yangi maktablar qurish,
mavjudlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, sohaning barcha bosqichlari
o„rtasida uzviylikni ta‟minlashga qaratilgan Milliy ta‟lim dasturi ishlab chiqiladi.Aholi
salomatligini saqlash uchun barcha sharoit yaratiladi. Kelgusi besh yilda oliy toifali
shifokorlar maoshini ham 1 ming dollar ekvivalentiga yetkazish mo„ljallanmoqda. Viloyat,
tuman va shaharlarda ixtisoslashgan tibbiy xizmatlar ko„lami kengaytiriladi. Davlat tibbiy
sug„urta tizimi ishga tushirilib, mablag„ aniq bemorga bog„langan holda ajratiladi. Jismoniy
tarbiya va sportni rivojlantirish, sog„lom turmush tarzini qaror toptirish muhim vazifa bo„lib
qoladi. Taraqqiyot strategiysining 100 ta maqsadining 33 tasi (37-70) maqsadlari ijtimoiy
hayot uchun ajratilgan. Xususan kasbga o‟qish ko‟lamini 2 barovarga oshirish,
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
313
maktabgacha ta‟limdagi qamrovni 67% dan 80% ga oshirish, maktablarda o‟quv o‟rinlarini
2026-yil yakuniga ko‟ra 6,4 millionga yetkazish, oliy ta‟lim bilan qamrab olishni 2026-yilda
50% ga, qabul kvotalarini esa 250 mingtagacha yetkazish, reja yakunida 72 400 o‟rinli 181
ta talabalar yotoqxonasini barpo etish va yotoqxona bilan ta‟minlsh darajasini 60% gacha
ko‟tarish, viloyatlarda nodavlat oliy ta‟lim tashkilaotlari sonini ko‟paytirish, chet elda
o‟qigan yoshlar sonini 2 barobarga oshirish (asosan texnik va aniq fanlar shuningdek IT
sohasi bo‟yicha), aholining muhtoj qismini zamonaviy protez-ortopediya buyumlari va
reabilizatsiya vositalari bilan ta‟minlash darajasini 60% ga yetkazish, viloyatlarda tibbiyot
klasterlarini tashkil etish, tibbbiy sug‟urtalashni bosqichma-bosqich joriy etish, tumanlararo
46 ta perinatal markazlarni tashkil etish, tibbiy xizmatlarda xususiy sektor ulushini 25% ga
yetkazish, sport sohasida professional, oliy ma‟lumotli trenerlar ulushini hozirgi 54% dan
2026-yil yakunigacha 85% oshirish va shu kabi asosiy rejalar “Taraqqiyot” strategiyasidan
joy olgan.
Muhokama va Natija
Xulosa qilsh mumkinki, O‟zbekistonda ijtimoiy hayotni rivojlantirish dinamikasi
barqarorlikka asoslangan bo‟lib, mustaqillikning dastlabki yillarida e‟tibor asosan eng
muhim masalalarga qaratilgan. Masalan, Sovet tuzumi muommolarini bartaraf etish, bozor
iqtisodiyotini barpo etish, xususiylashtirish kabilar shular jumlasidandir. Bilamizki Sovet
tuzumida xususiy mulkka egalik qilishga, biznes yuritishga va shu kabi bozor iqtisodining
asosiy bazisi bo‟lgan omillarga hech qachon ruxsat berilmagan. Ushbu tuzumda davlat
xuddi bir fabrikadek tasavvur qilingan va davlat ishlab chiqqan yillik rejalar har qanday
sharoitda bo‟lmasin amalda bajarilishi shart bo‟lgan. Bundan tashqari ishlab chiqarilinishi
kerak bo‟lgan mahsulotlarning yillik miqdori har yili oshirib borilgan va buning natijasida
aqlga yig‟maydigan, inson resurslari, moddiy resurslar va tabiiy sharoit yetishtirib bera
olishi mumkin bo‟lganidan bir necha barobar ko‟proq darajada mahsulot talab etilishi
oddiy holga aylangan. Natijada rejadagi miqdorni bajara olmagan xalq endi resurslardan
ekstensiv foydalanishga majbur bo‟lgan. Bir necha yillardan keyin esa tabiiy resurslar
inqirozi sodir bo‟lgan va ishlab chiqarish, qishloq xo‟jaligi kabi sohalar zavolga yuz tutgan.
Yana shuni aytish kerakki bozor iqtisodi bo‟lmagan, fuqorolar o‟z mehnatidan bahramand
bo‟la olmaydigan davlatda hech qachon insonlarda o‟z ishini sidqidildan bajarishga rag‟bat
bo‟lmaydi. Negaki bunday tuzumda hamma teng bo‟lishi talab etiladi va inson qanchalik
ko‟p mehnat qilsa ham, yokida umuman mehnat qilmasa ham uning yashash sharoiti hech
qachon o‟zgarmaydi. Bunday tuzumni boshidan kechirgan O‟zbekistonga yangi tuzum,
ya‟ni bozor iqtisodini olib kirish va uni fuqorolar ongiga singdirish murakkab jarayon edi.
Shunday bo‟lishiga qaramasdan O‟zbekiston o‟tish davrini (1991-2000 yillar deb yuritiladi)
muvaffaqiyatli bosib o‟tdi. Keyingi davrlarda esa endi kichik muammolar ham kun tartibiga
qo‟yildi. Kamta‟minlanganlar ahvolini yaxshilash, nogironlar, keksalarga e‟tibor, yoshlar
masalalariga oid muammolar hal etila boshlandi. 2017-yildan boshlab ijtimoiy sohaga oid
tub o‟zgarishlar amalga oshirildi. Endi nafaqat yordamga muhtoj qatlamlarga g‟amxo‟rlik
qilish balki barcha aholi qatlamlarni ijtimoiy ahvolini yaxshilashga, ularning real
daroamadlarini oshirishga, kambag‟allikni qisqartirishga, sifatli ta‟lim va tibbiy xizmat
ko‟rsatishaga alohida e‟tibor berila boshlandi. Kelgusidagi asosiy reja esa ta‟lim sifatini
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
314
oshirish orqali butun millatni rivojlantirishga qaratilgan bo‟lib 2023-yilga “Faol mahalla va
sifatli ta‟lim” yili deb nom berilishi bunga yaqqol misol bo‟la oladi. O‟ylaymizki bu
O‟zbekiston tanlagan eng to‟g‟ri yo‟l chunki aqliy salohiyatga ega, mustaqil fikrlay
oladigan, o‟z ishining ustasi bo‟lgan yoshlar davlatning bundan keyingi kadrlari hisoblanadi
va jahon tajribasi shuni yaqqol ko‟rsatadiki, sifatli ta‟lim butun millatning kelajagini
o‟zgartira oladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
:
1. I. Karimov “Taraqqiyotning O‟zbek modeli”.
2. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 22-yanvardagi “2017-2021-
yillarga mo‟ljallangan Harakatlar Strategiyasi” to‟grisidagi PF-5308-sonli qarori.
3. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026-
yillarga mo‟ljallangan Yangi O‟zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‟g‟risida” gi PF-60-
sonli farmoni.
4. https://lex.uz/ sayti
| 