4. Kimyoviy bog‟lanish va elektromanfiylik

49 
4. Kimyoviy bog‟lanish va elektromanfiylik  
  
Ionlanish energiyasi – Ie kimyoviy elementning asosiy xususiyatlaridan biri 
bo‘lib, atom orbitalida elektronning qanday ushlab turganligini ko‘rsatib 
elementning kimyoviy xossasini tavsiflaydi. Аtomda elektronlar yadroga faqatgina 
tortilmasdan ular o‘zaro bir-biri bilan bir hil ishorali zaryadlar itarishish kuchiga 
ham ega. Shuning uchun birinchi elektronni uzib olishga kam energiya talab 
qilinadi, keyingilariga esa ko‘proq energiya sarflashga to‘g‘ri keladi.
Ionlanish energiyasi eng kam bo‘lgan elementlar ishqoriy metallardir, chunki 
ular atom yadrosi atrofida tashqi qavatda joylashgan bitta elektroni eng kam 
energiya qiymatiga ega bo‘lib, osongina boshqa element atomiga beradi, ionlanish 
energiyasi eng yuqori bo‘lgan qator VIII – guruh elementlari (inert gazlаr) 
qatoridir.
Bog‘lanish energiyasi – E. Atom yadrolarini o‘zaro qo‘shilib neytral modda 
hosil bo‘lishida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan energiyaga bog‘lanish 
energiyasi deyiladi. E – kkal/mol, kal/mol, kdj/mol o‘lchov birliklarida 
ifodalanadi. Bog‘lanish energiyasining son qiymati ayni moddaning naqadar 
barqaror yoki beqarorligini bildiradi.
Bog‟lanish uzunligi – l – o‘zaro bog‘langan atom yadrolari orasidagi masofaga 
bog‘lanish uzunligi deyiladi. l =A angstremlarda ifodalanadi. 1A-10
-8
sm ga teng.
Bog‘lanish burchagi – l o‘zaro bog‘langan atom yadrolari orasidagi burchakka 
bog‘lanish burchagi deyiladi. Bog‘lanish burchagi l – gradus va minutlarda 
o‘lchanadi.
Bog‘lanish uzunligi va bog‘lanish burchagi kabi kattaliklar moddaning 
geometrik shakli (tuzilishi)ni ko‘rsatadi.
Masalan: Suv molekulasidagi H va O atomlari orasidagi bog‘lanish uzunligi 
0,96 A, bog‘lanish burchagi esa 104,5º ga teng. Demak, suv molekulasining 
tuzilishi uch burchak shakliga ega ekanligini ko‘rsatadi.

50 
Ionlanish potentsiali – I. Elementning reaktsiyaga kirishish qobiliyatini 
ionlanish potentsiali – I orqali va elektronga moyillik – Ye degan kattaliklar 
yordamida tushutirish mumkin, ya‘ni:
a) normal atomdan bitta elektronni uzib olish uchun sarf bo‘ladigan energiyaga 
ayni elementning ionlanish potentsiali deyiladi. Uning
o‘lchami I = kdj/atom yoki Ev\atom E + I = E + Ie I1birinchi, ikkinchi, uchinchi va n-chi elektronlari uzib olish uchun sarf bo‘lgan 
energiya.
Ionlanish potentsialining son qiymati ayni elementning metallik yoki 
metallmaslik faolligini bildiradi. Ionlanish potentsiali eng kichik bo‘lgan 
elementlar ishqoriy va ishqoriy – yer metallaridir. Elementlar davriy tizimda 
davrlarda chapdan o‘ngga qarab o‘tgan sari elementlarning ionlanish potentsiallari 
ortib boradi. Guruhlarda esa yuqoridan pastga qarab tushgan sari elementlarning 
ionlanish potentsiallari kamayib boradi. Agar elementning ionlanish 
potentsialining tartib raqamiga bog‘liqligini o‘rgansak unda davriylik – ekstremum 
bilan tavsiflanadi. Maksimum inert gazlarga minumim esa ishqoriy metallarga 
to‘gri keladi. Inert gazlarda potentsiallarning maksimum bo‘lishiga sabab s