51
umumiy juft uchun o‘zidan albatta elektron beradi. Kovalent bog‘lanish hosil
bo‘lishini bir necha moddalarda kuzatish mumkin. Har
birida bittadan elektron
bo‘lgan ikki vodorod atomi o‘zaro yaqinlashganda vodorod molekulasini (H
2
)
hosil qiladi. Bu jarayon quyidagicha ifoda qilinadi:
H
·+
·H→ H:H
Har qaysi atomning umumiy juft uchun beradigan elektroni ko‘rinishda nuqta
bilan tasvirlangan. Vodorod molekulasida bir juft elektron ikki yadro orasida
joylashishi natijasida barqaror konfiguratsiya hosil bo‘lishga olib keladi.
Ftor atomida oktet, ya‘ni sakkiz elektronli qavat hosil bo‘lishi uchun bir
elektron etishmaydi. Ftorning bir atomi uning ikkinchi atomi bilan birikkanida
kovalent bog‘lanish hosil bo‘lishini quyidagicha tasvirlash mumkin:
Azot atomida oktet hosil bo‘lishi uchun uch elektron etishmaydi. Ikki atom
azotdan azot molekulasining hosil bo‘lishini quyidagicha yozish mumkin: :N +
N:→ :N N: Lengmyur birikuvchi atomlar orasida hosil bo‘ladigan elektron
juftlarning soni shu element valentligiga teng, deb qabul qildi. Masalan, ammiak
molekulasida
azot uch valentli, vodorod bir valentli, ya‘ni NH
3
ning hosil
bo‘lishida azotning uchta
elektroni ishtirok etadi, lekin bir jufti ishtirok etmaydi.
Ana shunday bog‘lanishda ishtirok etmay qoladigan elektronlar jufti – yadrolar
oralig‘ida taqsimlanmagan juft elektronlar deb ataladi. Bunday elektron juftlar
ko‘pincha erkin elektron jufti deb ham ataladi.
Lyuis va Lengmyurning kovalent bog‟lanish haqidagi elektron nazariyasi
murakkab bo‘lmagan moddalardagi kimyoviy bog‘lanishni izohlab berdi; lekin
murakkab moddalardagi (ayniqsa kompleks birikmalardagi) kimyoviy bog‘lanish
tabiatini tushuntira olmadi. Nima sababdan elektron okteti yoki dubletigina
barqaror? Nima uchun kovalent bog‘lanish elektron juftlar hisobiga hosil bo‘ladi,
degan savollarga to‘liq javob bera olmadi; bundan tashqari, Lyuis-Lengmyur
nazariyasi statik nazariya bo‘lib, u elektron va yadrolarning harakatdagi holatini
hisobga olmagan edi.
52
Faqat kvant mexanika asosida kimyoviy bog‘lanishning izchil nazariyalari
yaratildi. Hozirgi vaqtda kvant mexanikada kimyoviy bog‘lanishni tushuntirish
uchun ikki uslubdan foydalaniladi. Ulardan biri
valent bog‟lanish (VB) uslubi
ikkinchisi –
molekulyar orbitallar (MO) uslubidir.
Kovalent bog‟lanish energiyasi
. O‘zaro birikuvchi atomlarning elektron buluti
bir-birini qanchalik ko‘p qoplasa kimyoviy bog‘lanish shunchalik mustahkam
bo‘lib, bunday bog‘lanishni uzish uchun shunchalik ko‘p energiya talab qilinadi,
boshqacha
qilib aytganda
«bog‘lanish energiyasi» shunchalik katta bo‘ladi.
