4. Kimyoviy bog‟lanish va elektromanfiylik

53 
vodorod atomi ikkinchi vodorod atomiga qaysi tomondan yaqinlashmasin, baribir, 
ular orasida kimyoviy bog‘lanish hosil bo‘laveradi.
p-elektronlar uchun hamma yo‘nalishlar bir hil qiymatga ega emas: kimyoviy 
bog‘lanish p-elektron bulutining ma‘lum yo‘nalish tomonida hosil bo‘ladi. Ikkita 
р-elektron «gаntellari» o‘rtasidagi burchak 90° bo‘lishi kerak. Demak, nazariy 
jihatdan qaraganda N
2
O, N
2
, H
2
O, NH
3
, va hokazo birikmalarda valentliklar 
orasidagi burchak 90º li bo‘lishi kerak edi. Haqiqatda esa bu burchaklar 90° dan 
ortiq. Buning sababi shundaki, masalan, suv molekulasidagi kislorod atomida sp
3
-
gibridlanish hosil bo‘ladi.
1. 
Lyuis fikriga ko‘ra kovalent bog‘lanish ikki atom orasida elektron juftlar 
borligi uchun hosil bo‘ladi. Lekin, keyinroq ma‘lum bo‘ldiki, ikkala atom yadrosi 
ana shu elektron juftga elektrostatik tortilishi tufayligina birbiriga yaqin holatda 
turadi, natijada kimyoviy bog‘lanish kelib chiqadi.
2. 
Atomning yadrosi va elektronlar bilan to‘lgan ichki elektron qobiqlari 
atomning sferik o‘zagi bo‘lib, ular kimyoviy bog‘ hosil bo‘lishida ishtirok etmaydi 
deb qaraladi.
3. 
Atomning valent qobig‘ida yarmi (yoki yarimdan ko‘p) elektronlar bilan 
to‘lgan orbitallar mavjud bo‘lsa, bu atom valent qobig‘i to‘lguncha shu qobiqqa 
qo‘shimcha elektronlar biriktirib olishi mumkin.
Masalan, kislorod atomi O da (1s
2
2s
2
2р
4
) р-qobiqcha to‘lmaganligi uchun bu 
atom o‘ziga ikkita elektronni biriktirib olib O
2–
ga burilishi mumkin.
Oktet qoidasi faqat azot, uglerod, kislorod va ftor uchun istisnosiz qo‘llaniladi. 
Masalan, fosfor va oltingugurt kabi elementlar, ya‘ni o‘zining tashqi qobig‘ida 
ko‘pi bilan 18 ta elektron tuta oladigan atomlar odatda 10 ta va 12 ta elektronli 
qobiq hosil qila oladi.
Qutbsiz va qutbli kovalent bog‟lanish. Agar ikki atomli molekula bir element 
atomlaridan tuzilgan bo‘lsa (m-n molekulalari), umumiy elektron juftlari 
tomonidan hosil qilinuvchi va kovalent bog‘lanishni vujudga keltiruvchi har bir 
elektron buluti fazoda ikkala atom yadrolariga nisbatan simmetrik taqsimlanadi. 

54 
Bunday hollarda kovalent bog‘lanish qutbsiz yoki gomepolyar bog‘lanish deb 
ataladi.
  
Agar ikki atomli molekula har hil element atomlaridan tashkil bo‘lgan bo‘lsa, 
umumiy elektron buluti atomlaridan biri tomon siljigan bo‘lib, zaryadning 
taqsimlanishida assimetriya vujudga keladi. Bunday hollardagi kovalent bog‘lanish 
qutbli yoki geteropolyar bog‘lanish deb ataladi.
Ayni element atomining umumiy elektron juftini o‘ziga tortish xususiyati 
to‘g‘risida baho berish uchun nisbiy elektromanfiylik qiymatidan foydalaniladi. 
Atomning elektromanfiyligi qanchalik katta bo‘lsa umumiy elektron juftini o‘ziga 
shunchalik kuchliroq tortadi. Boshqacha aytganda, ikki har hil element atomlari 
orasida kovalent bog‘lanish hosil bo‘lishida umumiy elektron buluti nisbatan 
elektromanfiylik yuqori atom tomon siljiydi va bu siljish o‘zaro ta‘sir etuvchi 
atomlarining elektromanfiylik bir – biridan qancha katta farq qilsa, shuncha 
darajada ko‘p bo‘ladi.
Qutbli kovalent bog‘lanishda umumiy elektron bulutining siljishi shunga olib 
keladi, elektromanfiyligi kattaroq bo‘lgan atom yaqinida manfiy elektron 
zaryadining o‘rtacha zichligi oshiqroq bo‘lib, elektromanfiyligi kichik bo‘lgan 
atom yaqinida kamroq bo‘lib qoladi. Natijada birinchi atom ortiq manfiy zaryadga, 

55 
ikkinchi atom esa ortiqcha musbat (atom) zaryadga ega bo‘lib qoladi. Bu 
zaryadlarning atomning molekuladagi effektiv zaryadi deb ham atash qabul 
qilingan.
Chunonchi vodorod xlorid molekulasida umumiy elektron jufti 
elektromanfiyroq bo‘lgan xlor atomi tomon siljigan bo‘lib, bu xlor atomida 
effektiv manfiy zaryad vujudga kelishiga olib keladi, vodorod atomida esa 
absolyut qiymati jihatdan teng bo‘lgan effektiv musbat zaryadi paydo bo‘ladi. 
Demak, HCl molekulasi qutbli molekula hisoblanadi. Bu molekulani bir-birini 
ma‘lum masofada joylashgan ikki absolyut qiymati jihatdan teng, lekin qarama-
qarshi ishorali zaryadlardan iborattizim deb qarash mumkin. Bunday tizimlar 
elektrik dipollar deb ataladi. Dipolning zaryadlar yig‘indisi «0» ga teng bo‘lsa 
ham, uni o‘rab turgan fazoda elektr maydoni hosil bo‘ladi.
Donor – akseptor bog‟lanish. Ayrim molekulalar tarkibiga kiruvchi atomlarda 
kimyoviy bog‘lanishda ishtirok etmagan, xususiy taqsimlangan elektron juftlari 
bo‘ladi.  
Ayrim atom va ionlarda yoki molekulalarni tashkil etuvchi atomlarda bo‘sh 
orbitallar bo‘ladi.
Atomlarning kimyoviy bog‘lanishida ishtirok etmagan xususiy elektron juftlari 
bilan bo‘sh orbitalga ega bo‘lgan atomlar orasida kimyoviy bog‘lanish paydo 
bo‘ladi. Bu bog‘lanish kovalent bog‘lanish kabi umumiy elektron juftalari hisobiga 
hosil bo‘ladi. Ammo, umumiy elektron juft fаqat bitta atomga ta‘luqli, bu atom 
―donor‖ (beruvchi) ikkinchi atom esa ―akseptor‖ (qabul qilivchi) hisoblanadi. NH
3
+ H
+
NH
Bir atomning kimyoviy bog‘lanishida ishtirok etmagan, ya‘ni taqsimlanmagan 
ektron jufti va ikkinchi atomning bo‘sh orbitali o‘rtasida hosil bo‘lgan bog‘lanish 

Download 0,59 Mb.