1. Biologik omil
2. Ijtimoiy muhit
3. Ta’lim va tarbiya
Insonning xaqiqiy komil inson darajasida o’sib yetishishda mazkur uchta
omilning roli birdek ahamiyat kasb etadi.
Muayyan sababga ko’ra bu omillardan birontasi marom darajasida bo’lmay
shaxs faoliyatida turli miqyosda amal qilinmasligi salbiy ko’rinishlarni keltirib
chiqaradi. Shaxs ma’naviy qiyofasida chekinishi yuz beradi - uning tarbiyasi buzila
boshlaydi.
Qadimiy xindlar ota o’z farzandiga qanday munosabatda bo’lishi kerakligi
xaqida quyidagilarni bejiz aytishmagan.
Olimdan aqli zaif va aksincha, aqli zaifdan olim tug’ulish mumkinmi? degan
savolga javob berishdan oldin «Aqlii zaif» tushunchasi xaqida ozgina tasavvur xosil
qilib olishimiz kerak. Aqli zaif deb nasliy, xomilalik, tug’ilishi yoki erta yoshlik
davrida bosh miya patologik ta’siriga uchrashi natijasida bilish faoliyatining turg’un
pasayishi tushuniladi.
Ota-onalari olim bo’lib turib, farzandlari aqli zaif bo’lgan xolatlar ham
kuzatilgan. Buning sababi turlicha bo’lishi mumkin.
- Ota-onalarning oldingi avlodlarida mavjud bo’lgan genlardagi og’ishlar bilan
belgilanishi.
- Xomila yuzaga kelishi davrida xromosomalardagi og’ishlar natijasida aqli
zaif bolalar tug’iladi.
- Nasl sog’lom bo’la turib, xomila shakllanayotgan davrda rentgen nurlari,
alkogol, giyohvand moddalar, kimyoviy ta’sirlar, jaroxatlar, onaning turli yuqumli,
virusli kasalliklarga chalinishi va boshqalar natijasida aqli bola tug’ilib o’sishi
mumkin.
Savolning ikkinchi qismiga javob beradigan bo’lsak, aqli zaifdan olim
tug’ilishi mumkin, ham mumkin emas. Bu ota-onalarning ikkalasi yoki bittasi aqli
zaifligiga va aqli zaiflikning tabiatiga bog’liq.
Agar ota-onalardan biri aqliy jixatdan normal bo’lib, ikkinchisi aqli zaif bo’lsa,
bunday oilada aqli zaif bola tug’ilishi xafi kamayadi.
Ikkinchisidan eng muhimi shundaki agar ota-onadagi aqli zaiflik ularning har
ikkalasida nasliy omillar asosida yuzaga kelgan bo’lsa, bunday oilada aqliy sog’lom
bola tug’ulib o’sishi qiyin.
Bolaning sog’lom bo’lishi uning shakllanib voyaga yetishi uchun oilaviy
munosabatlar ya’ni tug’ilishidan boshlab uning kelajakdagi xayotigacha aloqasi bor.
Bolaning sog’lom bo’lishini belgilovchi omillarga oiladagi tarbiya va muhit
ota-ona, ayniqsa onaning yoshi muhim ahamiyatga ega. Fiziologik nuqtai nazardan
erkak kishi 60, 80, 90 yoshda ham farzand ko’rishi mumkin.
Erkakning yoshi ayolning sog’lom bola ko’rishiga kuchli ta’sir qilmaydi.
Oilada farzand ko’rish uchun ayollarning optimal yosh davri 20-35 yoshni tashkil
qiladi. Erta-18 yoshgacha va 40 yoshdan keyin ayollarning farzand ko’rishi
maqsadga muvofiq emas. Er-xotin munosabatlaridagi surunkali nizolar, urush-
janjallar, onaning tez-tez stress, xatto depressiya xolatida bo’lishi, shuningdek, o’zini
tinchlantirish maqsadida qabul qilgan dorilar, yoki alkogol ichimliklar bolaning
sog’lom rivojlanishiga aks ta’sir etadi.
G’.Shoumarov, O.Musrmonova, V.Karimova va boshqalar tadqiqotlari turmush
ortog’ni tanlash va oiladagi munosabatlar hususiyatlari, ota-onalarning bir-birlariga
munosabatlari oilada insonning hayot tarzi, intilishlari doirasi va darajasi,hayotiy
yo’nalishlarini belgilovchi omil bo’lib hizmat qiladi.
Psixologiya nuqtai nazaridan, bola ruhiy sog’lom rivojlanishi va tengdoshlari
bilan yaxshi munosabatda bo’lishi uchun quyidagi to’rt ko’rsatkich qondirilishi shart.
- Ota-ona g’amho’rligi va etiboriga ehtiyoji.
- Emosional sohadagi ehtiyojlar.
- Ijtimoiy bilish ehtiyojlari.
- Bolani ijtimoiy hayotga jalb qilinishi bilan bog’liq ehtiyojlar
Psixolog olim V. I. Selivanov oilada shaxsni shakllantirish jarayonini o’rganib,
baxtli bolalik - bu oiladagi quvonchni, xamjixatlikni hamda ota-onalarning
bolalariga g’amxo’rligining samarasidir degan xulosaga keladi. Muallif oilaning
yo’nalishiga qarab uch toifaga mansub ekanligini ko’rsatib beradi:
1. Ijtimoiy - ilg’or yo’nalishdagi oila.
2. Ziddiyatli yo’nalishga ega bo’lgan oila.
3. Past darajadagi ijtimoiy yo’nalishga ega bo’lgan oila.
Birinchi toifaga xos bulgan oilalar bizdagi oilalarning ko’pchilik qismini tashkil
qiladi. Bundan oilalarda shaxslararo munosabatlar axloq printsiplari va qoidalaridan
kelib chiqqan holda amalga oshiriladi, shuningdek har tomonlama kamol topgan
shaxsning ijtimoiy ideali (yuksak orzu timsoli) nazarda tutiladi.
Ijtimoiy ilg’or yo’nalishdagi oilalarning voyaga yetgan a’zolari ishlab
chiqarishda, korxanada, jamoat ishlarida faol qatnashadilar, ilg’or madaniyatga
nisbatan qiziqishlarni namoyish qiladilar, shuning bilan bu narsaga o’z farzandlarida
ham xavas uyg’otadilar.
Oilada goxo bo’ladigan ziddiyatlarni juda qisqa muddatda xamjixatlik bilan
bartaraf qiladilar. Ushbu toifaga mansub oilalarda xo’jalik ashyolari, qimmatbaho
materiallar har-hil extiyojlarni qondirish vositasi sifatida qaraladi, bu narsalar
shaxsning kelajak istiqboli bilan mutlaqo bog’lanmaydi.
Ikkinchi toifaga mansub oilada barqaror yo’nalish bo’lmaydi.
Oiladagi turmush munosabatlari uzluksiz ravishda biron-bir g’oyani boshqa
g’oya bilan o’zaro niqoblangan kurashi bosqichida bo’ladi. U yoki bu qarashlarning
ustunligi, istiqboli xech qanday ahamiyat kasb etmaydi.
Er-xotinnig yoki boshqa voyaga yetgan oila a’zolarining murosasiz pozitsillari
(nuqtai nazarlari) ko’pincha ularning fe’l atvor hususiltlariga tafovut negizi bilan
bog’liq bo’lib, oilada so’z bilan ish birligi masalasi bir-biriga qarama-qarshi
yo’nalishda bo’ladi. Burch xissigina muayyan majburiyatni bajarishgina oila
a’zolarining o’zaro birlashtirib turadi.
Mana bunday oilalarda er-xotinning bolalarga ta’sir o’tkazish kuchi, kurashi,
raqobati yaqqol namoyon bo’ladi.
Uchinchi toifadagi oilalarda ko’pincha meshchanlik udumi va ideallari
xokimlik qiladi.
Mazkur oilalarda barcha narsa yagona narsaga bo’ysundirilgan, ya’ni mol-
dunyo to’plashga, moddiy-maishiy jihatadan ustunlikka erishishga qaratilgan.
Voyaga yetgan oila-a’zolarining, ota-onaning korxonada, muassasada, tashkilotda
mehnat qilishi anna shu ko’zlagan maqsadra yetishi vositasi sifatida, har qanday
mehnat esa ish xaqqi miqdori bilan o’lchanadi.
Oila boshlig’ining zo’ravonligi, zolimligi, unga ko’r-ko’rona va so’zsiz
bo’ysunishlik sajda qilishlik, zaif va nimjon oila a’zolari faolligini poymol qilishga
intilishi va hokazolar ustun bo’ladi. Meshchanlik ideal va diniy e’tiiqod doirasidan
tashqari chiqish hollari (kitob o’qish, ijtimoiy turmush faoliltida ishtirok etish)
kamsitilib, bekorga vaqt sarflash deb baholanadi.
Shu bois past darajadagi ijtimoiy yo’nalishga mansub oilalarda xudbin,
qo’rqoq, jamiyat uchun nafi kam tegadigan o’g’il -qizlar yetishib chiqishi mumkin.
Oiladagi munosabatlar ta’sirida ilk bolalikdan umumiy ishga sodiqlik,
vatanparvarlik, insonparvarlik, qat’iylik, qadr-qimmat xissi kabi insoniy xislar
shakllana boshlaydi.
Asta-sekin tug’ishganlarga g’amxo’rlik, aka-uka va opa-singillik mehri, ota-
onalarga muxabbat va shavqat tuyg’ular namoyon bo’lib boradi. Agarda oilalardagi
er-xotin munosabatlari faollik, andishasizlik negiziga qurilgan bo’lsa, u holda oila
a’zolari ruxiy dunyosida kekkayish, pismig’lik ko’pchilik tomonidan qabul qilingan
xatti
-
harakatlar
qoidalarni
sezmaslik,
ularni
mensimaslik,
yalqovlik,
ma’suliyatsizlik, dimog’dorlik illatlari unib chiqadi.
Xozirgi kunda jamoatchilikning quyidagi dolzarb muammolar tashvishga
solmoqda.
- Oiladan o’g’il - qizlar kimlar tomonidan tarbiyalanayotirlar va ular qanday
ruxda, maromda tarbiya olmoqdalar?
- Oilaning tarbiya ishi rejali va tartibli olib boriladimi?
O’quvchilar ko’z o’ngida ota-ona, katta yoshdagi qarindosh urug’lar,
tug’ishganlar qanday darajadagi obro’ga egalar?
- Oila tarbiyasida ota-ona o’rtasida birlik, umumiylik mavjudmi?
- maktabda qo’llanilayotgan axloqiy tarbiya vositalari va shakllari qanday
tadbiq etiladi?
Oilada
rag’batlantirish
va
jazolash
usullardan
qay
yo’sinda
foydalanilmoqda?
| 