austenit (A) – karbonun γ –dəmirdə bərk məhlulu Feγ (C);
martensit (M) - karbonun α –dəmirdə ifrat doymuş bərk məhlulu Feγ (C);
perlit (P) – ferrit (F) və sementitin (Fe3C) mexaniki, evtektoid qatışığı -Feα+ Fe3C;
Onlardan birinin o birisinə keçməsi əsas çevrilmə adlanır.
Poladın termiki emalında əsas çevrilmələr aşağıdakılardır:
1. Poladı AS1 –dən yuxarı qızdırarkən, perlit austenitə çevrilir. Çünki bu şəraitdə austenit ən az sərbəstlik enerjisinə malikdir:
və ya
2. Austenit halında olan poladı kiçik sürətlə soyutduqda Ar1-dən aşağı tem-da austenit perlitə çevrilir:
və ya
3. Austenit halında olan poladı yüksək sürətlə soyutduqda Ar1-dən çox aşağı Mb t-da austenit martensitə çevrilir:
və ya
4. Martensiti Ası tem-na qədər qızdırdıqda o, perlitə, yəni ferrit- karbid qatışığına çevrilir:
və ya
Buna səbəb bütün t-da martensitin sərbəst enerjisinin perlitinkindən çox olma-sıdır.
Termiki emal nəzəriyyəsi dedikdə, çevrilmədə strukturların formalaşma proses-lərinin və qeyri-müvazinət halında olan ərintilərin sruktur xüsusiyyətlərinin təsviri başa düşülür.
Termiki emalda gedən prosesləri aydınlaşdlrmaq üçün rus alimləri S.,Şteynberq, N.T.Qudsov, N.A.Minkeviç, V.D.Sadovski, Q.V.Kurdyumov,A.P.Qulyqayev, ameri-kan alimləri R.Mel, E.Beyn, alman F.Vefer, Q.Essor, Q.Qanneman və başqaları müxtəlif tərkibli poladlarda, müxtəlif t-da çevrilmə kinetikasını və ona təsir edən amilləri öyrənib müasir çevrilmə əsaslarını və termiki emalın nəzəriyyəsini vermişlər.
Əksər hallarda termiki emalda poladı qızdırmaqda məqsəd austenit strukturunu almaqdır. Austentin yaranması diffuziyalı prosesinin əsas müddəalarına tabedir.
Karbonlu poladlarda perlitin austenitə çevrilməsi Fe-C diaqramında uyğun olaraq, məmulu yalnız çox kiçik sürətlə qızdırdıqda Ası – tem-da baş verə bilər. Adi şəraitdə qızdırılma aparıldıqda perlitin austenitə çavrilməsi gecikiz və ifrat qızma nəticəsində Ası – tem-dan bir qədər yuxarıda baş verir. Çevrilmə eyni vaxtda gedən iki prosesdən: α → γ allotropik şəkildəyişməsindən və austenitdə sementitin həll olmasından ibarətdir.
Perlitin austenitə çevrilməsini izah etmək üçün çevrilmə diaqramından istifadə edilir. Bu diaqram müxtəlif tem-da çevrilmə haqqında təsəvvür yaradır. Diaqram qurmaq üçün polad nümunələri Ası – dən yuxarı, müəyyən t – dək sürətlə qızdırılır və orada bir müddət izotermiki saxlamaqla perlitin anstenitə çevrilməsinin başlanğıc və son vaxtını təyin edirlər. Alınan nöqtələri sistemində qeyd etdikdən sonra kristallaşmanın başlanğıc və son nöqtələrinə uyğun olaraq əyri xətlərlə birləşdirdikdə, perlitin anstenitə çevrilmə diaqramı alınır (şəkil 2). Çevrilmənin başlanğıcını göstərən 1 əyrisindən solda müəyyən müddət çevrilmə olunur, perlit anstenitə çevrilmək üçün hazırlanır. Bu dövrə inunbasiya dövri deyilir. Həmin əyrinin sağında isə ferrit və sementitin sərhəddində anstenit özəkləri yaranır. 2 əyrisi perlitin anstenitə çevrilməsinin sonunu göstərir. Anstenit yarandıqdan sonra o, bircinsli olmur və strukturda müəyyən qədər sementit qalır. Bu sementitin anstenitdə həll olması və eynicinsli anstenitin yaranması prosesi 2 əyrisindən sağda baş verir.
Şəkil 2. Evtektoid tərkibli poladda perlitin anstenitə çevrilməsi diaqramı
|
