67
6-MAVZU: MOLIYAVIY REJALASHTIRISH VA TARTIBGA
SOLISH
Reja:
1. Moliyaviy rejalashtirish haqida tushuncha.
2. Moliyaviy bashoratlash.
3.Moliyaviy rejalashtirish jarayonining asosiy bosqichlari.
Kalit so‘zlar: moliyaviy taktika, rejalashtirish, moliyaviy
apparat, moliyaviy rejalashtirish.
Mashg‘ulotning maqsadi: Moliyani rejalashtirishni tavsiflash.
O‘qitish vositalari: yozuv doskasi, turli plakatlar, taqdimot mate-
riallari, tarqatma materiallar, videoproyektor. Ilmiy adabiyotlar: darslik,
o‘quv qo‘llanma, statistik ma’lumotlar, uslubiy qo‘llanma va shu kabilar.
O‘qitish usullari: Talabalarni ma’ruza materiallari bilan tanish-
tirish, suhbat, mavzuni nazariy yoritish, savollarga javob berish. O‘qi-
tishning zamonaviy pedagogik texnologiyalarini qo‘llash: aqliy hujum,
taqdimot, dialog, Internet yordamida mavzuni qo‘shimcha yoritish.
1. Moliyaviy rejalashtirish
Har qanday iqtisodiy jarayonlarni boshqarish tizimining asosiy
bosqichlaridan biri rejalashtirishdir. Iqtisodiy adabiyotlarda, umumiy
shaklda rejalashtirish istiqbolga yo‘naltirilgan qarorlarni qabul qilish
bo‘yicha faoliyat deb talqin qilinadi.
“Rejalashtirish” tushunchasining ma’no-mazmunini yanada
umumiyroq bo‘lgan va xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini
muvofiqlashtirishning obyektiv zarurligi va imkoniyatini anglatuvchi
“rejalilik” orqali aniqlash mumkin. Haqiqatdan ham rejalashtirish
amaliyotda rejalilikni amalga oshirishni, ya’ni balanslilik (muvozanat)
va proporsionallilikka (mutanosiblikka) erishish bo‘yicha ongli
faoliyatni
bildiradi.
Shu
ma’noda,
moliyaviy
resurslarning
balansliligini (muvozanatini) va proporsionalliligini (mutanosibligini)
ta’minlashga qaratilgan faoliyatga moliyaviy rejalashtirish deyiladi.
Bunda balanslilik (muvozanat) davlatning ixtiyorida bo‘lgan
moliyaviy resurslar va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ixtiyorida
68
(qo‘lida) qolgan daromadlar o‘rtasidagi optimal nisbatni bildiradi.
Proporsionallik (mutanosiblik) esa korxonalar, xo‘jalik tarmoqlari,
mintaqalar va davlat subyektlari bo‘yicha daromadlarning soliq
to‘languncha va soliq to‘langandan keyingi o‘lchamlari (miqdorlari)
o‘rtasidagi oqilona nisbatdan iborat. Ana shu nisbatni ko‘paytirish
yoki kamaytirish orqali davlat ularning rivojlanishini rag‘batlantirish
yoki cheklab qo‘yishi mumkin.
Umumiy va oddiy ko‘rinishda, moliyaviy rejalashtirish
deyilganda moliyaviy rejalarni tuzish va amalga oshirish jarayoni
nazarda tutiladi. Moliyaviy rejani, huddi uni ishlab chiqish, yaratish
yoki tuzish jarayoni kabi moliyaviy ko‘rsatkichlarni ijodiy tahlil
qilish, umumlashtirish va o‘zaro bog‘lash tizimi sifatida qarash
kerak. Amaliyotda tez-tez foydalaniladigan rejalashtirish ma’lumot-
larini, masalan, korxona faoliyatining shakliy modelini ishlab chiqish
va shu asosda moliyaviy ko‘rsatkichlarning rejali tizimini aniqlashni,
moliyaviy rejalashtirishning ishchi sxemasi sifatida qarash mumkin.
Shuni nazarda tutish kerakki, moliyaviy rejalashtirish jarayonida u
yoki bu subyekt faoliyat ko‘rsatishi moliyaviy ta’minlanishining
hayotchanligini oshiruvchi noshakliy omillar inobatga olinishi kerak.
“Moliyaviy rejalashtirish” tushunchasi o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
taraqqiyotning asosiy tendensiyalarini aniqlash va moliyaviy
tahlil qilish;
jalb qilingan mablag‘lar va vaqtincha bo‘sh turgan
mablag‘larni joylashtirish menejmenti;
firma ichidagi moliyaviy natijalar va pullarni rejalashtirish,
hisobga olish va nazorat qilish texnologiyasi;
investision menejment;
kapitallar menejmenti;
faoliyatning boshqa ko‘rinishlari (trast, faktoring, lizing va
boshqalar).
Bozor munosabatlariga o‘tilganiga qadar moliyaviy rejalashti-
rishning mazmuni korxonalarda sof operativ vazifalarni –
markazlashtirilgan iqtisodiyot amal qilganligi uchun yetarli darajada
formal bo‘lgan korxonalarning besh yillik moliyaviy rejalaridagi
ko‘rsatkichlarni ishlab chiqish, istiqbolga mo‘ljallangan rejalarning
loyihasini baholash, korxonaning yillik moliyaviy rejalarini tuzish
69
kabilarni hal etishga qaratilgan edi. Bunday amaliyotning hukm
surganligi korxona moliyaviy xizmatlarining obro‘yiga obro‘
qo‘shmas, chunki ularga hech narsa bog‘liq emas edi.
Hozirgi sharoitdagi moliyaviy rejalashtirish barcha zaruriy
harakatlarni oldindan ko‘zda tutishgina (ko‘ra bilishgina) emas. Bu
tegishli ishlarni amalga oshirish jarayonida yuzaga chiqishi mumkin
bo‘lgan har qanday kutilmagan holatlarni ko‘ra olish qobiliyati
hamdir. Albatta, xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z faoliyatidagi barcha
risklarga barham beraolmaydi. Lekin u ana shu risklarni samarali
oldindan ko‘ra bilish yordamida boshqarish imkoniyatiga ega.
Moliyaviy rejalashtirish amaliyotida quyidagi asosiy
metodlardan foydalanish mumkin:
iqtisodiy tahlil metodi;
normativ metod;
balansli hisob-kitoblar va pul oqimlari metodi;
ko‘p variantlilik metodi;
iqtisodiy-matematik modellashtirish metodi;
va boshqa metodlar.
Moliyaviy rejalashtirish mamlakat milliy xo‘jaligini rejalashti-
rishning tarkibiy qismi bo‘lib, iqtisodiy rivojlanish rejasining ko‘r-
satkichlariga tayanadi, moliya tizimi barcha organlarining faoliyat-
larini muvofiqlashtirishga (koordinatsiya qilishga) yo‘naltiriladi.
Moliya tizimi alohida bo‘g‘inlarining nisbiy mustaqilligi quyida-
gilarni o‘zida aks ettiruvchi moliyaviy rejalarning ishlab chiqilishi
zarurligini belgilab beradi:
pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish shakllari
va metodlarining o‘ziga xosligi;
moliyaviy resurslarni tarmoqlar va hududlar bo‘yicha qayta
taqsimlash.
Moliyaviy rejalashtirishning bosh obyekti rejada o‘zining
miqdoriy ifodasini oladigan moliyaning bo‘g‘inlari(moliyaviy
munosabatlar) hisoblanadi. Pul fondlari mablag‘larining harakati
yagona tizimga birlashtirilgan tegishli moliyaviy rejalarda
ifodalanadi va mustahkamlanadi.
Moliyaviy rejalar tizimining markazini byudjet rejasi egal-
laydiki, unda byudjet fondining harakati, daromadlar va xarajatlarni
70
shakllantirish va ulardan foydalanishning shakllari va metodlari,
daromad va xarajatlarning tarkibiy tuzilishi va tuzilmasi o‘zining
miqdoriy ifodasini topadi.
Nobyudjet fondlarning harakati, mos ravishda, Pensiya fondi,
sug‘urta fondi, tibbiyot sug‘urtasi fondi, yo‘l fondi, aholi bandligi
davlat fondi kabilarning moliyaviy rejalarida (smetalarida), ularning
daromadlari va xarajatlarida o‘z aks ettiriladi. Ularning daromadlar
qismida yuridik shaxslarning majburiy va ixtiyoriy badallari
ifodalanadi. Nobyudjet fondlarga qisman byudjet mablag‘lari
tushishi, mablag‘lar yetishmaganda nobyudjet fondlari bir-birlaridan
qarzga mablag‘lar olishi mumkin. Shunday qilib, nobyudjet fondlari
bir-biri va byudjet fondi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Sug‘urta fondi butun jamiyat, alohida mintaqalar, hududlar va
fuqarolar masshtabidagi yo‘qotmalarni tiklash uchun kerak bo‘ladi.
Barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ehtiyojlarini hisobga olish
uchun sug‘urta fondi ham rejali tarzda shakllantiriladi va undan
foydalaniladi. Bu yerdagi moliyaviy rejaning daromadlar qismida
korxona, tashkilot va alohida fuqarolarning badallari, boshqa
fondlardan (byudjet yo‘nalishidagi) mablag‘larning tushishi, xarajatlar
qismida esa tabiiy ofatlardan ko‘rilgan zararlarni qoplash, sug‘urta-
langanlarga sug‘urta to‘lanmalari so‘mmasini to‘lash kabilar aks
ettiriladi. Sug‘urta fondini shakllantirish va undan foydalanishning
rejasi mablag‘larning yanada samaraliroq foylanilishiga imkon beradi.
Moliyaviy rejalashtirishning umumdavlat va hududiy daraja-
lariga istiqboldagi (istiqbol uchun mo‘ljallangan) moliyaviy rejalar,
moliyaviy balanslar va shuningdek, aholi daromadlari va xarajatlari
harakatining balansini ishlab chiqish va amalga oshirishlar kiradi.
Istiqboldagi
(istiqbol
uchun
mo‘ljallangan)
moliyaviy
rejalashtirish iqtisodiy va taraqqiyot hamda moliyaviy siyosatni
muvofiqlashtirishni (koordinatsiya qilishni) ta’minlash, shuningdek,
ishlab chiqiladigan islohotlar, dasturlar va qonunlarning moliyaviy
oqibatlarini kompleks tarzda bashoratlash, uzoq muddatli salbiy
tendensiyalarni kuzatish va ularga nisbatan tegishli choralarni o‘z
vaqtida qabul qilish maqsadlarida amalga oshiriladi.
Odatda, istiqboldagi (istiqbol uchun mo‘ljallangan) moliyaviy
rejalar navbatdagi uch yil uchun ishlab chiqilib, uning birinchi yili
71
uchun byudjet tuziladi, navbatdagi ikki yil reja davri hisoblanib, ular
davomida e’lon qilingan iqtisodiy siyosatning haqiqiy natijalari
kuzatiladi. Istiqboldagi (istiqbol uchun mo‘ljallangan) moliyaviy rejalar
mamlakat, uning ma’muriy-hududiy tuzilmalari iqtisodiy rivojla-
nishining aniqlashtirilgan o‘rta muddatli bashoratining ko‘rsatkichlarini
hisobga olgan holda har yili o‘zgartirilishi (korrektirovka qilinishi)
mumkin. Reja davri esa, bunda yana bir yil oldinga suriladi.
Ijtimoiy takror ishlab chiqarishning proporsionalligi va
balansliligini ta’minlashda, pul muomalasini tartibga solishda
davlatning yig‘ma moliyaviy balansi (moliyaviy resurslar balansi) va
har bir ma’muriy-hududiy tuzilmalarning daromadlar va xarajatlar
balansi muhim o‘rinni egallaydi. Davlatning yig‘ma moliyaviy
balansi (moliyaviy resurslar balansi) mamlakat, uning subyektlari,
mahalliy-hududiy tuzilmalari va ma’lum hududda faoliyat
ko‘rsatayotgan barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarning barcha
daromadlari va xarajatlarining jamidan iboratdir. U o‘tgan yilgi
davlatning hisobot yig‘ma moliyaviy balansi (hisobot moliyaviy
resurslar balansi) asosida va mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining
bashorat ko‘rsatkichlariga muvofiq ravishda tuziladi hamda ular
byudjet loyihalarini ishlab chiqishda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Bu moliyaviy rejalar (hujjatlar) Moliya vazirligi va moliya
tizimining boshqa bo‘linmalari faol ishtirokida Iqtisodiyot vazirligi
tomonidan ishlab chiqiladi. Balansda byudjet fondi, nobyudjet fondlar,
sug‘urta fondi, kredit fondi, korxona va tashkilotlarning pul fondlari va
nihoyat, fuqarolarning pul mablag‘lari tarkibida rejalashtirilayotgan
resurslarning shakllanishi va ulardan foydalanish aks ettiriladi. Moli-
yaviy rejalashtirishning balans metodi mamlakat, uning ma’mu-
riy-hududiy tuzilmalari va mahalliy ma’muriyatlari masshtabida moli-
yaviy resurslar defitsitini aniqlashga, barcha xo‘jalik yurituvchi sub-
yektlar o‘rtasida mablag‘larni samarali va asosli qayta taqsimlashga
imkon beradi. Davlatning yig‘ma moliyaviy balansi (moliyaviy re-
surslar balansi) mavjud barcha moliyaviy rejalarni yagona tizimga bir-
lashtiradi. Uning ko‘rsatkichlari byudjet va kredit rejalarini, shuning-
dek, boshqa moliyaviy rejalarni tuzishda asos sifatida qabul qilinadi.
Boshqa bir sintetik balans – aholi daromadlari va xarajatlarining
balansi – davlatning yig‘ma moliyaviy balansi (moliyaviy resurslar
72
balansi) bevosita bog‘langandir. Unda naqd pulli va naqd pulsiz
shakllardagi aholi pul resurslarining harakati o‘z ifodasini topadi.
Balansda aks ettirilayotgan aholining pul daromadlari o‘zining
manbasiga ko‘ra quyidagi uch guruhga bo‘linadi:
ish haqi va ish haqiga ustamalar, mukofotlar, safar xarajatlari
uchun mo‘ljallangan mablag‘lar, yollanma ishchilarga (xodimlarga) ish
beruvchi tomonidan amalga oshiriladigan xarakterdagi to‘lanmalar;
tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar, korxonalar-
ning foydasiga ishtirok etish, shaxsiy mulk bilan operatsiyalar va
moliya – kredit operatsiyalaridan olinadigan daromadlar;
transfertlar – davlat pensiyalari, nafaqalar, stipendiyalar va
boshqalar.
Xuddi shuningdek, balansda aks ettirilayotgan aholining pul
xarajatlari ham quyidagi guruhlardan iborat bo‘ladi:
iste’mol xarajatlari;
soliqlar, boshqa majburiy to‘lovlar va ixtiyoriy badallar;
pul to‘planmalari va jamg‘armalar.
Moliyaviy reja hisoblangan ushbu balans aholining daromadlari
va xarajatlari o‘rtasidagi proporsiyani aniqlaydi, mehnat haqi va
pensiya ta’minotining o‘sganligi, tovarlar taklifi hajmining oshgan-
ligini ifodalaydi. Shularga muvofiq ravishda, aholi pul daromadlari
va xarajatlari balansi naqd pulli pul aylanmasi, chakana tovar
aylanmasi, soliq tushumlari, kredit resurslarini rejalashtirish uchun
muhim rol o‘ynaydi. Bu balans Moliya vazirligi, Markaziy bank va
moliya tizimining boshqa organlari ishtirokida Iqtisodiyot vazirligi
tomonidan ishlab chiqiladi.
| 