1-Ma’ruza
Mavzu: Kommutatsiya jarayoni va
uning rivojlanish tarixi
Telekommunikatsiyalar so‘zi masofadan turib muloqat qilish vositasi deganini
anglatadi (ya’ni axborot almashinuvini) va bunday muloqotning turli usullarini amalga
oshiruvchi
texnologiyalar
yig‘indisini
ko‘zda
tutadi.
Telefoniya
va
telekommunikatsiyalar degan atamalar bilan ataluvchi tushunchalarni ba’zida
adashtirishadi.
Birinchi atama dastlab real vaqt davomida nutq axborotini uzatishga
mo‘ljallangan elektraloqa tizimlariga muvofiq ravishda qo‘llangan. Ikkinchisi esa diskret
axborotni almashinuvi
uchun ishlatiladigan, shu jumladan, kompyuter tizimlari ham
ishlatilgan, qolgan barcha elektraloqa tizimlarini (shu jumladan,
telefon tizimlariga
asoslanganlar ham o‘z ichiga oladi) muvofiq ravishda ishlatilgan.
Ma’lum hududda telefon aloqasini ta’minlovchi qurilmalar va inshootlar yig‘indisi
telefon tarmog‘i deb ataladi. Bunday tarmoq tarkibiga quyidagilar kiradi: kommutatsiya
qurilmalar (ATS, tugun stansiyalari, stansiya tarqamalari, konsentratorlar va
multipleksorlar), liniyaviy inshootlar (abonent va bog‘lovchi
liniyalar, shaharlararo va
xalqaro kanallar), rasmiy inshootlar (telefon stansiyalar, kuchaytirgich punktlarining
binolari), telefon apparatlari va operatorlar pultlari.
Evolyusiya jarayonida telefon tarmog‘i raqamli
telekommunikatsiyalar-ning
qudratli infratuzilmasining tarkibiy qismi bo‘lib qoldi, bunda nutq uzatilayotgan
ma’lumotlarning faqat bittagina turi bo‘lib hisoblanadi.
Telefon tarmog‘i telefoniyani qo‘llovchi telekommunikatsiya tarmoq deb,
telekommunikatsiya tarmog‘ini esa multimediyali axborot almashinuvini qo‘llovchi
vositalar bilan ta’minlangan telefon tarmog‘iday qarash mumkin. YA’ni telefoniya
telekommunikatsiyaning turlaridan biri hisoblanadi.
Umumiy foydalanish telefon tarmoqlarini an’anaviy
ravishda quyidagilarga
turlarga ajratiladi: shahar, qishloq, hududiy va shaharlararo, xalqaro. Barcha zikr etilgan
tarmoqlar birgalikda umumiy foydalanish telefon tarmog‘ini hosil qiladi. UFTT, (PSTN
– Public Switched Telepone Network), mamlakatning o‘zaro bir – biriga bog‘langan
aloqa tarmog‘iga kiradi.
UFTT ga majburiy qo‘yilgan talablar: barcha mahalliy, milliy va regional telefon
tarmoqlarining orasida to‘la ulanish.
Kommutatsiya (switchens) so‘zi «ulash va uzish» ma’nosini bildiradi. Elektr –
muhandisi uchun kommutatsiya elementi bu ish jarayonida ikki holatdan (ulash, uzish)
biriga o‘tishi mumkin bo‘lgan qurilmadir. Bu optik kommutatsiya elementlarga,
tranzistorlarga, ular yordamida qurilgan mantiqiy ventellarga, trigerlarga, binarli xotiraga
va hokazolarga nisbatan adolatlidir.
Xalqaro elektraloqa ittifoqining telekommunikatsiyani standart-lashtirish bo‘yicha
sektori, (ITV – T) – International Telecommunications Union Standartization Sector)
kommutatsiyani so‘rov bo‘yicha tashkil etiluvchi va axborot almashinuv uchun talab
qilingan vaqtga kirish – chiqish juftligini beruvchi tizimning ko‘p kirishlaridan birini,
uning ko‘p chiqishlaridan biriga ulash deb aniqladi. Boshqa so‘z bilan aytganda, ulash
chaqirilayotgan foydalanuvchi liniya raqami bilan moslikda yaratiladi va ulardan
bittasi
go‘shagini qo‘ymagunicha saqlanadi. Bu ulanish borligida u bo‘yicha nutq, ma’lumotlar
yoki videoaxborot uzatish mumkin.
SHunday qilib, kommutatsiyalanayotgan aloqaga
so‘rov olganda, chaqirayotgan va chaqirilayotgan foydalanuvchilar (TA, kompyuterlar
yoki modemlar) orasida tarmoq ulash o‘rnatadi, bu
ulanish faqat aloqa vaqti
davomidagina ularga to‘la va mutloq foydalanish imkoniyatini beradi. Bu vaqt davomida
ulanishning biron – bir resurslari boshqa talabnomalarga xizmat ko‘rsatish uchun
ishlatilmaydi. So‘zlashuvdagi yoki ma’lumotlarni uzatishdagi tabiiy tanaffuslar boshqa
so‘zlashuvlar yoki boshqa ma’lumotlar bilan to‘ldirilishi mumkin emas. Aloqa tugagach
ulanish buziladi, shundan so‘ng tarmoq ulanishda qatnashgan resurslar boshqa ulanishni
tashkil etish uchun ishlatiladi. SHunday qilib, kommutatsiya bu bir necha bir – biriga
bog‘liq bo‘lmagan doimiy mavjud bo‘lgan kanallarni bitta ulama kanalga ketma – ket
ulanish jarayonidir, bu ulanish faqat aloqa vaqti davrida bo‘lib, bu vaqt davomida
kommutatsiyalanadigan kanalning chetki nuqtalaridagi foydalanuvchilar o‘zaro muloqat,
ya’ni axborot almashinuvi imkoniga ega bo‘lishlari kerak. Kommutatsiyalanadigan kanal
komponentlari bo‘sh, ulana oladigan va ulanishning zarur yo‘nalishida
joylashgan
sonidan tanlab olinadi. Kanallar kommutatsiyasi analogli yoki raqamli bulishi mumkin.
Analogli kommutatsiya deb analogli signallar ustidan mulojamalar vositasi bilan
kommutatsiyalanadigan kanalning chetki nuqtalari o‘rtasida ulash o‘rnatish jarayoniga
aytiladi.
Raqamli kommutatsiya deb raqamli signallarni analogli signalga aylantirmay ular
ustida muolajama bilan kommutatsiyalanadigan kanalning chetki nuqtalari o‘rtasida ulash
o‘rnatish jarayoniga aytiladi.
