Dasturlash tillari, ularning turlari va asoslari
Kompyuterda dasturlash bu – kompyuter mikroprotsessori uchun turli buyruqlar
berish, qachon, qayerda nimani o'zgartirish va nimalarni kiritish yoki chiqarish
haqida buyruqlar berishdir. Ushbu maqolada, qanday dasturlash tillari borligi, eng
keng tarqalgan dasturlash tillari va ularning farqi. Hamda, Dasturlashni o'rganish
yo'llari haqida suhbatlashamiz Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari
mavjud bo'lib, dasturlash va unga qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Bir xil turdagi
ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, Ci va boshqa tillarda yozish mumkin.
Pascal, Fortran va Kobol tillari universal tillar hisoblanadi, Ci va Assembler tillari
mashi tiliga ancha yaqin tillar bo'lib, quyi yoki o'rta darajali tillardir. Algoritmik til
inson tillariga qanchalik yaqin bo'lsa, u tilga yuqori darajali til deyiladi. Mashina tili
esa eng pastki darajali tildir. Mashina tili bu sonlardan iboratdir, Masalan:
010110100010101 Dasturlash tillari 2 ta katta guruhlarga bo'linadi, Quyi va Yuqori
darajali dasturlash tili. Quyi darajali dasturlash tili ancha murakkab bo'lib ular juda
maxsus sohalarda ishlatiladi va ularning mutaxassislari ham juda kam. Chunki quyi
dasturlash tillari (masalan: assembler) ko'pincha miktoprotsessorlar bilan ishlashda
kerak bo'lishi mumkin. Odatda turli dasturlash ishlari uchun yuqori darajali
dasturlash tilidan keng foydalaniladi. EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) endi
yuzaga kelgan paytda programma tuzishda, faqat mashina tillarida, ya'ni sonlar
yordamida EHM bajarishi kerak bo'lgan amallarning kodlarida kiritilgan. Bu holda
mashina uchun tushinarli sanoq, sistemasi sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sistemalari
bo'lgan. Programma mazkur sanoq sistemasidagi sonlar vositasida kiritilgan. Yuqori
darajali dasturlashda, mashina tillariga qaraganda mashinaga moslashgan
(yo'naltirilgan) belgili kodlardagi tillar hisoblanadi. Belgilar kodlashtirilgan
tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda mashina kodlari ularga mos belgilar
bilan belgilanadi, hamda xotirani avtomatik taqsimlash va xatolarni tashhis qilish
kiritilgan. Bunday mashina moslashgan til - ASSEMBLER tili nomini oldi. Odatda
dasturlash yuqori saviyali dasturlash tillari (Delphi, Java, C++, Python) vositasida
amalga oshiriladi. Bu dasturlash tillarining semantikasi odam tiliga yaqinligi tufayli
dastur tuzish jarayoni ancha oson kechadi. Ko'p ishlatiladigan dasturlash tillari. Biz
hozir biladigan va ishlatadigan tillarning barchasi shu guruhga mansub. Ular insonga
"tushunarli" tilda yoziladi. Ingliz tilini yaxshi biluvchilar programma kodini
qiynalmasdan tushunishlari mumkin. Bu guruhga Fortran, Algol, C, Pascal, Cobol
va h.k. tillar kiradi(ko`pchiligi hozirda deyarli qo`llanilmaydi). Eng birinchi paydo
bo`lgan tillardan to hozirgi zamonaviy tillargacha ishlatish mumkin. Lekin, hozirgi
web texnologiya orqali ishlaydigan tillarda(PHP, ASP.NET, JSP) bunday dasturlar
tuzilmaydi. Chunki bunday dasturlarning ishlashi uchun yana bir amaliy dastur
ishlab turishi kerak. Hozirda, amaliy dasturlar, asosan, Visual C++, C#, Borland
Delphi, Borland C++, Java, Phyhon kabi tillarda tuziladi. O`zbekistonda ko`pchilik
Delphi dan foydalanadi. Buning asosiy sababi: soddaligi, komponentlarning
ko`pligi, interfeysining tushunarliligi va h.k. Delphida birinchi ishlagan odam ham
qanaqadir dastur tuzishi oson kechadi. Lekin, Windows da dasturning asosiy ishlash
mohiyatini ancha keyin biladi(komponentlarning ko`pligi va API funksiyalari
dasturda ko`rsatilmasligi uchun). Yana bir tarafi, Delphi(Pascal) operativ xotirani
tejashga kelganda ancha oqsaydi. Unda o`zgaruvchilarni oldindan e'lon qilib qo`yish
evaziga ishlatilmaydigan o`zgaruvchilar va massivlar ham joy olib turadi. Eng keng
tarqalgan dasturlash tili(Windows OS ida) Microsoft Visual C++ tilidir. Ko`pchilik
dasturlar hozirda shu tilda tuziladi. Umuman olganda, C ga o`xshash(C-подобный)
tillar hozirda dasturlashda yetakchi. Deyarli hamma zamonaviy tillarning asosida C
yotadi. Bundan tashqari, Turli komputer o'yinlari tuzishda yoki kichik hajmdagi
dasturlar tayyorlashda LUA script yoki JavaScript tillari ham keng ishlatilmoqda.
Biz sizga xozirgi kunda keng tarqalgan desktop dasturlashda ishlatiladigan
dasturlash tillaridan bazilari haqida aytib o'tamiz: Delphi (talaff. délfi) — dasturlash
tillaridan biri. Borland firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan. Delphi dasturlash tili
ishlatiladi va avvaldan Borland Delphi paketi tarkibiga kiritilgan. Shu bilan bir
qatorda 2003-yildan hozirgacha qoʻllanilayotgan shu nomga ega bulgan. Object
Pascal — Pascal tilidan bir qancha kengaytirishlar va toʻldirishlar orqali kelib
chiqqan boʻlib, u ob'yektga yoʻnaltirilgan dasturlash tili hisoblanadi. Avvaldan
ushbu dasturlash muhiti faqatgina Microsoft Windows amaliyot tizimi uchun
dasturlar yaratishga mo'ljallangan, keyinchalik esa GNU/Linux hamda Kylix
tizimlari uchun moslashtirildi, lekin 2002-yilgi Kylix 3 sonidan so'ng ishlab
chiqarish to'xtatildi, ko'p o'tmay esa Microsoft.NET tizimini qo'llab quvvatlashi
to'g'risida e'lon qilindi. Lazarus proekti amaliyotidagi (Free Pascal) dasturlash tili
Delphi dasturlash muhitida GNU/Linux, Mac OS X va Windows CE platformalari
uchun dasturlar yaratishga imkoniyat beradi. Visual Basic (talaffuzi: "Vijual
Beysik") – Microsoft korporatsiydan dasturlash tili va uning uchun dasturlash
muhitdir. U BASICdan ko`p tushunchalar oldi va tez rasmli interfeys bilan dasturlar
taraqqiyot ta`minlaydi. Oxirgi versiya 6.0 1998 yilda reliz kelishdi. Microsoftdan
voris Visual Basic .NET 2002 yilda paydo bo`ldi. Java dasturlash tili - eng yaxshi
dasturlash tillaridan biri bo'lib unda korporativ darajadagi mahsulotlarni(dasturlarni)
yaratish mumkin.Bu dasturlash tili Oak dasturlash tili asosida paydo bo'ldi. Oak
dasturlash
tili
90-yillarning
boshida
Sun
Microsystems
tomonidan
platformaga(Operatsion tizimga) bog'liq bo'lmagan holda ishlovchi yangi avlod aqlli
qurilmalarini yaratishni maqsad qilib harakat boshlagan edi. Bunga erishish uchun
Sun hodimlari C++ ni ishlatishni rejalashtirdilar, lekin ba'zi sabablarga ko'ra bu
fikridan voz kechishdi.Oak muvofaqiyatsiz chiqdi va 1995-yilda Sun uning nomini
Java ga almashtirdi, va uni WWW rivojlanishiga hizmat qilishi uchun ma'lum
o'zgarishlar qilishdi. Java Obyektga Yo'naltirilgan Dasturlash(OOP-object oriented
programming) tili va u C++ ga ancha o'xshash.Eng ko'p yo'l qo'yildigan xatolarga
sabab bo'luvchi qismalari olib tashlanib, Java dasturlash tili ancha soddalashtirildi.
Java kod yozilgan fayllar(*.java bilan nihoyalanuvchi) kompilatsiyadan keyin bayt
kod(bytecode) ga o'tadi va bu bayt kod interpretator tomonidan o'qib yurgizdiriladi.
C++ (talaffuzi: si plyus plyus) — turli maqsadlar uchun moʻljallangan dasturlash
tili. 1979-yili Bell Labsda Biyarne Stroustrup tomonidan C dasturlash tilining
imkoniyatlarini kengaytirish va OOP(object Oriented Programming) xususiyatini
kiritish maqsadida ishlab chiqarilgan. Boshida „C with Classes" deb atalgan, 1983-
yili hozirgi nom bilan yaʼni C++ deb oʻzgartirilgan. C++ C da yozilgan dasturlarni
kompilyatsiya qila oladi, ammo C kompilyatori bu xususiyatga ega emas. C++ tili
operatsiyon tizimlarga aloqador qisimlarni, klient-server dasturlarni, EHM
oʻyinlarini, kundalik ehtiyojda qoʻllaniladigan dasturlarni va shu kabi turli
maqsadlarda ishlatiladigan dasturlarni ishlab chiqarishda qoʻllaniladi. Quyidagi
jadvalda programmalash tillari haqida ma'lumotlar keltirilgan.
Internet. Web Server. Web dasturlash vositalari (tillari) Ma`lumki, yuqori darajadagi
dasturlash tillarida yozilgan dasturlarni kompyuterga tushuntirish uchun
kompilyator degan qo'shimcha dastur kerak bo'ladi. Web dasturlashda ham huddi
shunday jarayon sodir bo'ladi. Siz internetdagi saytlarni ko'rishlik uchun
ishlatadiganingiz Brauzerlar - web dasturlash tillarining bazilarini kompilyatori
hisoblanadi. Web dasturlashda yana shunday tillar ham borki ularni brouzer
kompyuterga tarjima qilib tushuntirib bera olmaydi, lekin bunday tillar web saytni
asosini tashkil etadi. Ana shunday tillarni brouzer tushunadigan qilib berish uchun
ham Web server ga o'xshagan dasturlar (kompilyator yoki interpretatorlar) to'plami
kerak bo'ladi. Bunday dasturlar esa sayt joylashgan serverlarda turadi, qachonki
unga so'rov yuborganingizda (istalgan biror ssilkani bosganingizda, birinchi marta
saytni ochganingizda va hokazo...) shu sayt joylashgan serverdagi Web server
dasturlari sizning brauzeringizga saytni brauzer tushunmaydigan tillarda yozilgan
joylarini tarjima qilib jo'natadi. Shunday qilib klient - yani siz tomondagi web saytni
kodlarini kompyuteringizga tushuntirib beradigan tarjimon bu - Brauzer, server
tomonidagi web saytni sizning brauzeringiz tushunmaydigan joylarini unga tarjima
qilib jo'natadigan tarjimon bu Web Server hisoblanadi. Quyida web serverni
Bu yerda Klient yani siz tomonda sizning Brauzer va u tushunadigan web dasturlash
tillari (HTML,CSS,Java Script) turgan bo'lsa, server tomonda Apache -> Web
server, PHP -> PHP tili uchun interpretator va ma`lumotlar ombori bilan ishlash
uchun vosita (bu MYSQL, Oracle va boshqalar bo'lishi mumkin) turibdi. Bundan
tashqari server tomonida yana boshqa tillar ham bo'lishi mumkin. Hullas, siz
qachonki brauzerdan kerakli sayt nomini kiritganingizda bu so'rovingiz DNS
serverdan saytga mos IP bo'yicha kerakli serverga boradi, so'rovingiz Brauzerda
kiritilgani uchun ham ko'pincha standart HTTP protokoli bo'yicha yuborilgani uchun
uni Web server kutib oladi va so'rovingizga mos papkadan index faylni qidirib
topadi. Undagi bog'lanishlardan kelib chiqib kerakli fayllarni yuklaydi, bu fayllarni
kengaytmasiga qaraydi, agar kengaytmasi .html bo'lsa uni shundoq, aks holda
masalan .php bo'lsa PHP serverdagi interpretator orqali brauzer tushunadigan tilga
tarjima qildiradi(shuni ichida ma`lumotlar bazasidan ham kerakli ma`lumotlar
yuklab olinadi) va natijani sizni brauzeringizga jo'natadi. PHP dasturlash tili
yordamida sayt yaratish uchun avvalo o'z shaxsiy komputeringizda Virtual server
o'rnatishingiz lozim. Masalan Denwer, yoki XAMPP yoki WAMPP Brauzeringiz
o'zi tushunadigan tilda kelgan sayt kodlarini natijasini ekraningizda sizga ko'rsatib
beradi va siz tayyor saytni ko'rasiz. Demak, agar web dasturlash bilan
shug'ullanaman
deydigan
bo'lsangiz,
minimum:
HTML,CSS,JavaScript,PHP,MySQL larni bilishingiz kerak ekan. Bunda HTML->
Sayt karkasini yasaydi, CSS- saytni pardozini(dizaynini) amalga oshiradi, Javascript
- saytni dinamikasi(haraktlarini) ta`minlaydi, PHP - saytni mantiqiy amallarini
bajaradi(masalan siz login bo'lganmisiz, yoki yo'qmi, login bo'lgan bo'lsangiz sizda
nimalar chiqadi, aks xolda nimalar...), MySQL - PHP bilan hamkorlikda saytga
ma`lumotlar bazasidan ma`lumotlarni o'qib olish, yozish, o'zgartirish uchun xizmat
qiladi. Programmani yaratish jarayonidagi uning nomlari Beta versiya - bu versiya
programmani ommaga havola qilinib, ularning fikri bo`yicha programmaga turli
o`zgartirishlar kiritiluvchi versiyasi. Programmaning bu versiyasi, odatda, tekin
bo`lib, ko`pchilik hukmiga havola etiladi. Programmaning bu versiyasi orqali sizga
yetkazilgan ziyon qoplanmaydi(fayllaringizning o`chib ketishi, OS ning buzilishi va
h.k.). Hozirda ko`pchilik firmalar o`z mahsulotlarini Beta versiyasini chiqarib, o`z
mahsulotlarini takomillashtirib bormoqdalar. Bundan, programma ishlab chiqarish
bo`yicha yetakchi bo`lgan Microsoft korporatsiyasi ham mustasno emas(Windows
Vista, Office 2007, Exchange Server 2007, Internet Explorer 7 va h.k.). Release
Candidate(versiya nomzodi) - bu versiyaning nomidan ma'lumki, u haqiqiy, sotuvga
chiqariladigan versiyaga kandidat(nomzod)dir. Bu kabi versiyalar qisqacha RC deb
ataladi. Shu turdagi versiyalar esa, RC1, RC2 kabi nomlanadi. Ko`pchilik RC
versiyalar sotuvga chiqariladi, chunki bu versiya o`zida ma'lum bir imkoniyatlarni
jamlagan bo`ladi va bu versiya orqali yetkazilgan zarar programmani yaratgan firma
tomonidan qoplanadi. Final Release(so`nggi versiya) - programmani yaratishda
qo`yilgan maqsadni "to`liq" amalga oshiruvchi versiya. Bu versiyani "alfa" versiya
deb ham atashadi. Bu versiya o`z bahosida sotiladi, unga ko`rsatiluvchi
xizmatlarning barchasi programma yaratuvchisi tomonidan ko`rsatiladi. Build
XXXX(XXXX - qurish) - bu, odatda, versiya hisoblanmaydi. XXXX ning o`rnida
biror son keladi. Bu son programmaning kompilyatsiya(programmalash tilidan
haqiqiy
bajariluvchi
kodga
o`tkazish)
sonini
bildiradi.
Programma
yadrosi(qo`shimchalarsiz, asosiy qism)ga nisbatan yuritiladi. Masalan, Windows
Vista Beta 2 Build 5308 - Windows Vistaning Beta 2 versiyasi turkumida 5308-
kompilyatsiya(OSga
nisbatan
"kompilyatsiya"ni
ishlatish
noo`rinroq:)).
Update(yangilash) - programmaning biror teshigini(biror kichik xato, kamchiligi)
tuzatuvchi kichik yordamchi programma. Bu yordamchi programmaning hajmi,
odatda, kichik bo`lib, faqat o`sha kamchilikni tuzatishgagina xizmat qiladi. Ya'ni bu
programmacha biror *.dll faylni yoki programmaishlatuvchi funksiyalardan
birortasini "tuzatib" qo`yadi, xolos. Bunday Update("qarz")lar har doim tekin
bo`ladi. Service Pack(xizmat paketi) - o`zida bir qancha Update lar bajaruvchi
amallarni saqlovchi paket. Uning qisqacha nomi SP. Programmaning haqiqiy
versiyasi yoki avvalgi SP dan shu paytgacha bo`lgan xatoliklarni birdaniga
tuzatuvchi programma. Ya'ni, u bir qancha Update lar ishini o`zi bajaradi. Masalan,
Windows XP chiqqanidan so`ng, taxminan bir yildan keyin SP1 chiqdi. Bundan
kelib chiqadiki, Windows XP SP1 bir yil davomidagi xatoliklarni tuzatuvchi paket
hisoblanadi. SP ham programma ishlab chiqaruvchi firmaning xatolari tufayli kelib
chiqqan
xatolarni
tuzatgani
uchun
tekin
bo`ladi.
Trial(yoki
demo)-
versiya(vaqtinchalik) - bu versiya, programma sotuvga chiqarilgandan so`ng tekin
tarqatila boshlaydi. Bu versiyaning asosiy maqsadi foydalanuvchilarni ushbu
programmani sotib olishga jalb qilish va ularni programma bilan tanishtirish. Trial
versiyalar, odatda, ikki xil bo`ladi: a) vaqt bo`yicha chegalangan; b) imkoniyatlar
bo`yicha. Vaqt bo`yicha chegaralangan versiya ma'lum muddat, masalan, 30 kun
ishlaydi va shundan so`ng boshqa ishga tushmaydi. Bu holatda siz programmani
sotib olishingiz kerak. Odatda, vaqt bo`yicha trial-versiyalar programmaning
hamma imkoniyatlarini o`zida saqlaydi. Imkoniyatlar bo`yicha versiya esa
programmaning sotib olingan versiyasining nechadir foiz imkoniyatlarini o`zida
saqlaydi yoki ma'lum cheklanishlar qo`yilgan bo`ladi. Bu versiyaning ishlash
muddati chegaralanmaydi. Yuqo`ridagi ikki holatdan tashqari yana bir holat bor.
Bunda programmaning hamma imkoniyati saqlanadi, muddat ham berilmaydi, faqat
foydalanuvchiga programmani sotib olish haqida eslatib turiladi. Bu esa
ko`pchilikning jig`iga tegishi mumkin. Ko`pchilikka ma'lum Total Commander
programmasi shu kabi programmadan biri, u har ishga tushganida 1, 2, 3 deb
nomlangan knopkalardan birini bosishingizni talab qiladi. Dasturlashni o'rganishni
nimadan boshlash kerak? Eng avvalo insonda kuchli qiziqish bo'lishi kerak. Lekin
bu hammasi emas. Dasturchi bo'lish uchun matematika yoki geometriya fanlarini
ham yaxshi o'qigan bo'lishingiz kerak deb o'ylaymiz. Aslida dasturlash uchun
matematika yoki geometriya unchalik ishlatilmasligi mumkin. Aytmoqchimizki
aniq fanlarni yaxhsi tushunaolgan inson dasturchi bo'lishi ham oson bo'ladi. Agar
dasturchi bo'lishga qaror qilgan bo'lsangiz, Dastlab eng sodda tildan boshlash kerak
1-navbat HTML tilini o'rganasiz. 2-navbat CSS va Javascript asoslarini o'rganasiz.
3-navbat Delphi yoki Java asoslarini o'rganasiz. Yana Mobile telefonlar (Android,
iOS) uchun dastur tuzish usullari bilan qiziqib ko'rasiz Endi oldingizda 3 ta katta yo'l
chiqadi. Siz esa shu yo'lning biridan yurishingiz kerak. 1-yo'l. Web App yoki web
dasturlash yo'nalishi. asosan internet bilan ishlaydigan dasturlar yaratish 2-yo'l Win,
Linux App ya'ni Faqat Komputer uchun dasturlar tuzish 3-yo'l Mobile dasturlash
ya'ni Hozirda ommabop Android, iOS (Iphone) uchun dasturlar tuzish Agar 3 ta
yo'lni ham o'rganaman desangiz katta natijaga erishish qiyin. Chunki ularning har
biri katta bir olam misolidir. Xullas ishlarinngizga omad tilab qolamiz. Agar bu
borada savollar bo'lsa www.aql.uz sayti orqali bizga maktub yuboring...
Foydalanilgan
Manbalar:
Ki.uz
,
qalam.uz,
qanday-qilib.uz
Manba: aql.uz
php kirish javascript web dasturlash java mysql apache dasturchi Umumiy
Dasturlash 25-Oktabr 04:07 152220
Muallif haqida
JONNY Arduino, Java, C#, Android, Windows, Linux, Debian, Javascript.
O'zbekistonni rivojlantiramiz! Dasturlash orqali vatanimizni yangi marralarga olib
chiqamiz.
Qiziq bo‘ladi:
Frontend bo`yicha 7 savolga javob
Frontend - muammo emas... ishlab chiqaruvchilar va his qilganlar uchun
Yurakdagi gaplar turkumidan (yohud dizaynerga quloq solmagan mijoz)Kitob
muqovasi siz o'ylagandek emas!
CSS-ni HTML-ga qanday qilib to'g'ri ulash mumkin
Php dasturlash tilida o'yin yaratish: 4-qism
Php dasturlash tilida o'yin yaratish: 3-qism
Php dasturlash tilida o'yin yaratish: 2-qism
Php dasturlash tilida o'yin yaratish: 1-qism
15 ta eng tez-tez so'raladigan Python intervyu savollari
Telegramda savdo-sotiq boti yaratishning tez va oson uslubi
| 