70
FIZIKA FANI VA UNI BOSHQA FANLAR BILAN BOG’LIQLIGI
Nazarova O. N.
Farg’ona viloyati Toshloq tumani 44 – o’rta maktab o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7885346
Fizika - jonsiz tabiat qonunlari o`rganiladigan asosiy tabiat fanlaridan biridir. Fizikada
o`rganiladigan hodisalar doirasini yoki bu fanning shartli chegaralarini aniqlash juda qiyin.
Keyingi vaqtda fizikaning plazma fizikasi, elementar zarralar fizikasi, yarimo`tkazgichlar
fizikasi, biofizika, qattiq jism fizikasi, geliofizika kabi yangi bo`limlari intensiv rivojlanmoqda.
Fizikaning yangi bo`limlarining ochilishi va tadqiqi texnikaning yangi tarmoqlarini vujudga
kelishiga olib keladi. Тexnikaviy fanlarning taraqiyoti o`z navbatida fizikada tadqiqot
usullarining takomillashishiga yordam beradi: masalan, zaryadli zarralarni qudratli
tezlatgichlarini texnikaning yuqori darajasi tufayligina yaratish mumkin bo`ldi.
Shuningdek fizika fanining rivojlanish tarixi nazar solsak, fanning taraqqiyoti bevosita ishlab
chiqarishni rivojlantirish tarixi bilan bogʻliqligini ko‘ramiz. Chunki fizik fanining yutuqlari
bevosita texnika va texnalogiyalarda qo‘llanib, u esa o‘z navbatida ishlab chiqarish kularini
rivojlantirishda muxim o‘rni egallaydi. Fizika fanining rivojlanishi jamiyatning ijtimoiy
tuzilishiga ham bogʻliqdir. Chunki fanning rivojlanishida jamiyatning iqtisodiy siyosiy tuzilishi
ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan: Quldorlik tuzumi davridan keyingi ilk feodalizm davrida
fan taassurotlar bilan rivojlanmadi, chunki o‘sha davrdagi quldor ham, feodal ham ishlab
chiqarishni rivojlantirishi bilan qiziqmas edi. Fizika faqat ishlab chiqarish bilan bogʻliq
bo‘libgina qolmay, u barcha tabiiy fanlar bilan ham bogʻliqdir. Buni qanning tarixi
o‘rganishimizda ko‘rib boramiz. Fizika fani rivojlanish tarixini quyidagi davrlari uning
rivojlanishiga qarab o‘rganib boriladi.
1. Qadimgi zamon fizikasi(fizik tushunchalarning shakillanish davri)
a) antik davr fizikasi (eramizdan oldingi III asrga qadar bo‘lgan davr)
b) O‘rta asr fizikasi (III-X asr) v) Geliostentrik sistema uchun kurash(X-XVI asr ) 2. Klassik
fizikaning asosiy yo‘nalishlar shakllanisi davri
a) Ilmiy inqilobning tugallanishi (XVIII asr).
b) Fizikaning asosiy yo‘nalishlarining rivojlanishi (XIX asr).
3. Fizikada ilmiy inqilobning asosiy yo‘nalishlari (zamonaviy fizika shakllanisl davri)
a) Elektron nazariya va elektrodinamikaning rivojlanishi.
b) Eynshteyning nisbiylik nazariyasi
v) Atam va yadro fizikasining rivojlanishi.
g) Fizikaviy inqilobning birinchi bosqichi Rezerford-Bor nazariyalar, kvant mexanikaning
rivojlanishi.
d) yadro fizikasining rivojlanishi 1918 – 1938 yillar.
Fizika fanining predmeti
Fizika eng umumiy ma'noda tabiat haqidagi fandir. U materiya (materiya) va energiyani,
shuningdek, materiyaning harakatini boshqaradigan tabiatning asosiy o'zaro ta'sirini
o'rganadi. Ba'zi naqshlar barcha moddiy tizimlar uchun umumiydir, masalan, energiyaning
saqlanishi - ular fizik qonunlar deb ataladi. Fizikani baʼzan “fundamental fan” deb ham
atashadi, chunki boshqa tabiiy fanlar (biologiya, geologiya, kimyo va boshqalar) fizika
qonunlariga boʻysunuvchi moddiy tizimlarning faqat maʼlum bir sinfini tavsiflaydi. Masalan,
kimyo atomlarni, ulardan hosil bo'lgan moddalarni va bir moddaning boshqasiga aylanishini
71
o'rganadi. Moddaning kimyoviy xossalari fizikaning termodinamika, elektromagnetizm va
kvant fizikasi kabi sohalarida tasvirlangan atomlar va molekulalarning fizik xossalari bilan
yagona aniqlanadi.
Fizika matematika bilan chambarchas bog'liq: matematika fizik qonunlarni aniq shakllantirish
mumkin bo'lgan apparatni taqdim etadi. Fizika nazariyalari deyarli har doim matematik
ifodalar sifatida shakllantiriladi, boshqa fanlarda odatdagidan ko'ra matematikaning
murakkabroq bo'limlari qo'llaniladi. Aksincha, matematikaning ko'plab sohalarining
rivojlanishi fizik nazariyalarning ehtiyojlari bilan rag'batlantirildi.
Fizika va boshqa fanlar
Butun dunyoda texnologiyaning asosiy tarmoqlarida chuqur sifat oʻzgarishlari kuzatilmoqda.
Energetika sohasidagi inqilob fotoalbom yoqilg'ida ishlaydigan issiqlik elektr stantsiyalaridan
atom elektr stantsiyalariga o'tish bilan bog'liq. G'ayrioddiy, ammo amaliyot uchun mutlaqo
zarur bo'lgan sifatlarga ega bo'lgan sun'iy materiallar sanoatining yaratilishi
materialshunoslikda inqilob qildi. Integratsiyalashgan mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish
bizni sanoat va qishloq xo‘jaligida inqilobga yetaklamoqda. Transport, qurilish,
kommunikatsiyalar zamonaviy texnologiyalarning tubdan yangi, sezilarli darajada samarali va
murakkab tarmoqlariga aylanmoqda.
Fizika va astronomiya
Zamonaviy tabiatshunoslikda fizika sevimli fanlardan biridir. Bu fan, texnika va ishlab
chiqarishning turli sohalariga katta ta'sir ko'rsatadi. Keling, fizikaning zamonaviy fan va
texnikaning boshqa sohalariga qanday ta'sir qilishiga oid bir nechta misollarni ko'rib
chiqaylik.
Ming yillar davomida astronomlar faqat yorug'lik olib kelgan samoviy hodisalar haqidagi
ma'lumotlarni olishgan. Aytishimiz mumkinki, ular bu hodisalarni elektromagnit
nurlanishning keng diapazonidagi tor yoriq orqali o'rgandilar. O'ttiz yil oldin, radiofizikaning
rivojlanishi tufayli radio astronomiya paydo bo'ldi, bu bizning koinot haqidagi
tushunchamizni g'ayrioddiy darajada kengaytirdi. U ilgari tushunilmagan ko'plab kosmik
ob'ektlarning mavjudligi haqida bilishga yordam berdi.
Astronomik bilimlarning qo'shimcha manbai elektromagnit shkala bo'limi bo'lib, u detsimetr
va santimetr radio to'lqinlari spektrida joylashgan. Katta miqdordagi ilmiy ma'lumotlar
kosmosdan Yer yuzasiga etib bormaydigan, uning atmosferasiga singib ketadigan
elektromagnit nurlanishning boshqa turlari tomonidan olib kelinadi.
Insonning koinotga chiqishi bilan astronomiyaning eng yangi tarmoqlari: ultrabinafsha va
infraqizil astronomiya, rentgen va palitrali astronomiya paydo bo'ldi. Er atmosferasi
chegarasiga tushadigan birlamchi kosmik zarralarni o'rganish imkoniyati juda kengaydi:
astronomlar koinotdan keladigan barcha turdagi zarralar va nurlanishni o'rganishlari
mumkin. So'nggi o'n yilliklarda astronomlar tomonidan qo'lga kiritilgan ilmiy
ma'lumotlarning miqdori astronomiyaning butun o'tmish tarixida olingan ma'lumotlar
miqdoridan ancha oshdi. Bu holda qo'llaniladigan tadqiqot usullari va yozish uskunalari
zamonaviy fizikaning arsenalidan olingan; eski astronomiya yosh, tez rivojlanayotgan
astrofizikaga aylanadi.
Endi neytrino astronomiyasining asoslari yaratilmoqda, bu olimlarga kosmik jismlarning
chuqurligida, masalan, Quyoshimiz tubida sodir bo'layotgan harakatlar haqida ma'lumot
72
beradi. Neytrino astronomiyasini yaratish faqat atom yadrolari va elementar zarralar
fizikasining muvaffaqiyati tufayli mumkin bo'ldi.
Fizika va texnologiya
Fizika, shuningdek, texnologiyaning barcha sohalarida inqilobiy o'zgarishlarning kelib
chiqishi hisoblanadi. Uning yutuqlari asosida energetika, aloqa, transport, qurilish, sanoat va
qishloq xo‘jaligi sohalari qayta qurilmoqda.
Energiya
Energetika sohasidagi inqilob atom energiyasining paydo bo'lishi bilan bog'liq. Yadro
yoqilg'isida saqlanadigan energiya zaxiralari an'anaviy yoqilg'ining hali tugamagan energiya
zahiralaridan ancha yuqori. Ko'mir, neft va tabiiy gaz hozirda yirik kimyo uchun beqiyos xom
ashyoga aylandi. Ularni katta miqdorda yoqish zamonaviy ishlab chiqarishning ushbu asosiy
sohasiga tuzatib bo'lmaydigan zarar etkazishni anglatadi. Shuning uchun yadro yoqilg'isidan
(uran, toriy) energiya maqsadlarida foydalanish juda muhimdir. Issiqlik elektr stantsiyalari
karbonat angidridni chiqarib, atrof-muhitga muqarrar xavfli ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga,
atom elektr stantsiyalari to'g'ri darajadagi nazorat bilan xavfsiz bo'lishi mumkin. Kelajakda
termoyadro stansiyalari insoniyatni energiya manbalari tashvishidan abadiy xalos qiladi.
Bizga ma'lumki, atom va termoyadro energiyasining ilmiy asoslari butunlay yadro fizikasining
xizmatlariga asoslanadi. Kerakli sifatlarga ega bo'lgan materiallarni yaratish qurilishda
o'zgarishlarga olib keldi. Kelajak texnologiyasi ko'p jihatdan tayyor tabiiy materiallardan
emas, balki bugungi kunda ham uni ishonchli va bardoshli qila olmaydi, balki oldindan
belgilangan sifatlarga ega sintetik materiallardan yaratiladi. Bunday materiallarni yaratishda
buyuk kimyo bilan bir qatorda materiyaga ta'sir qilishning fizik usullari (elektron, ion va lazer
nurlari; o'ta kuchli magnit maydonlar; o'ta yuqori bosim va harorat; ultratovush va boshqalar)
tobora ortib borayotgan rol o'ynaydi. Ular ekstremal xususiyatlarga ega materiallarni olish va
zamonaviy texnologiyani tubdan o'zgartiradigan moddalarni qayta ishlashning tubdan yangi
usullarini yaratish imkoniyatini o'z ichiga oladi.
Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish
Kompleks-avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishni, jumladan, egiluvchan avtomatik chiziqlar,
mikrokompyuterlar tomonidan boshqariladigan sanoat botlari, shuningdek, turli elektron
nazorat va o‘lchash uskunalarini yaratish bo‘yicha ko‘plab ishlar amalga oshirilishi kerak.
Ushbu texnikaning ilmiy asoslari radioelektronika, qattiq jismlar fizikasi, atom yadrolari
fizikasi va zamonaviy fizikaning bir qator boshqa bo'limlari bilan uzviy bog'liqdir.
Fizika va informatika
Fizika informatikaning moddiy asosi bo‘lgan zamonaviy kompyuter texnikasini yaratishga hal
qiluvchi hissa qo‘shadi. Bugungi kunga qadar yaratilgan elektron kompyuterlarning barcha
avlodlari (vakuum naychalari, yarim o'tkazgichlar va integral mikrosxemalar asosida)
zamonaviy laboratoriyalarda tug'ilgan. Zamonaviy fizika yanada miniatyuralashtirish,
kompyuterlarning tezligi va ishonchliligini oshirish uchun yangi istiqbollarni ochadi.
Lazerlardan foydalanish va ular asosida yaratilgan golografiya kompyuter texnologiyalarini
takomillashtirish uchun katta zaxiralarni yashiradi.
Fizikaning ma'nosi
Fizikaning boshqa fanlar bilan bunday chambarchas bog'liqligi fizikaning ahamiyati, uning
ahamiyati bilan izohlanadi, chunki fizika bizni atrofimizdagi va butun olamdagi harakatlar
jarayonini boshqaradigan tabiatning umumiyroq qonunlari bilan tanishtiradi.
73
Fizikaning qadriyati tabiatning umumiy qonuniyatlarini topishda va ular asosida aniq
harakatlarni tushuntirishdadir. Biz bu maqsad sari ilg‘or borgan sari tabiat birligining
ulug‘vor va murakkab manzarasi asta-sekin olimlar oldida paydo bo‘ldi.
Dunyo bir-biridan mustaqil bo'lmagan turli hodisalar yig'indisi emas, balki bir butunning
xilma-xil va son-sanoqsiz ko'rinishlaridir.
| 