Şək.8.4.
10
8.4.1. Qazboşalma cihazlarının tipləri və onların fərqli xüsusiyyətləri
Ən sadə qazboşalma cihazı iki elektrodlu cihaz olub anomal zəif közərməli
rejimdə işləyən neon lampasıdır. Neon lampaları gərginliyin, elektromaqnit sahəsinin
olmasının indikasiyası üçün nəzərdə tutulub. Aşağı tezlikli dəyişən gərginlikdə anod
və katod növbə ilə öz funksiyalarını dəyişirlər. Yüksək tezlikli gərginlikdə neon
lampada yüksəktezlikli boşalma yaranır. Bu boşalmanın fərqli xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, xarici ionlaşdırma hesabına yaranmış elektronlar potensialın işarəsinin
tez-tez dəyişməsində rəqsi hərəkətlər yerinə yetirərək qazı ionlaşdırır, hansı ki bu
hesaba işıqlanmağa başlayır. Az hərəkətli ionlar öz hərəkət istiqamətini dəyişə
bilmirlər və həcmi müsbət yük əmələ gətirirlər. Bu halda elektrodların səthindən
emissiya olmur.
Digər sadə qaz boşalma cihazı közərdilən katoda malik və içərisi arqon qazı və
ya civə buxarı ilə doldurulmuş ikielektrodlu lampa – qazotrondur. Cihazda qazın
təzyiqi 10
-1
10
-2
Pa intervalında olur. Qazotronun iş prinsipi aşağıdakı kimidir:
termoelektron emissiyası nəticəsində katoddan çıxan elektronlar anodun müsbət
potensialında anoda doğru hərəkət edərək katod –anod aralığında qaz atomlarını
ionlaşdırır və plazma əmələ gətirir.
Közərdilmiş katod olan halda yaranan bu boşalma qövs boşalmasıdır.
Plazmada sərbəst elektronların və müsbət ionların konsentrasiyaları bərabər
olduğundan (plazma bütövlükdə elektrik cəhətdən kvazineytral mühitdir) fəza yükləri
yaranmır, anod gərginliyinin kiçik qiymətlərində belə lampadan kifayət qədər böyük
cərəyanlar keçə bilir. Qazotronların vakuum diodlarından üstünlüyü də elə bundan
ibarətdir. Vakuum diodu kimi qazotron da birtərəfli keçiriciliyə malikdir və nisbətən
böyük amplitudalı dəyişən cərəyanları düzləndirmək ucun tətbiq olunur.
Qazla doldurulmuş uc elektrodlu lampa tiratron adlanır və triod lampasına
oxşar olaraq közərdilən katoda, tora və anoda malikdir. Tiratronda torun anod
cərəyanını idarə etmək xassəsi qeyri - müstəqil boşalma oblastındadır. Tor potensialı
vasitəsilə boşalmanın alışma gərginliyini idarə etmək mümkün olur. Katoda nəzərən
torun mənfi potensialı artdıqca qazın ionlaşmasının başlanması ucun də böyük anod
potensialı tələb olunur. Müstəqil boşalmanın başlandığı andan tor oz idarəedici
xassəsini itirir, yəni tor potensialının dəyişməsi praktiki olaraq anod cərəyanına təsir
etmir. Bu onunla əlaqədardır ki, yaranmış plazmanın müsbət yüklü ionları mənfi
potensiala malik torun təsirini ekranlayır. Belə olduqda anod cərəyanı yalnız anod
gərginliyi ilə təyin olunur. Tiratronda boşalma baş verən anod gərginliyinin qiymətini
torun potensialını dəyişməklə idarə etmək olur.
11
Praktikada soyuq katodlu alovsuz qazboşalma tiratronlarından da istifadə edilir
ki, bu ion cihazlarında bir və ya bir necə idarəedici tor vasitəsilə boşalmanın başlan-
ma anı idarə edilir. Cihazın balonu 10
2
Pa və çox təzyiqə malik neon və arqon qazla-
rının qarışığı ilə doldurulur.
Tiratronlar alovsuz boşalmanın başlanma anının idarə olunması üsuluna görə
iki qrupa ayrılır: cərəyanla idarə olunan tiratronlar və elektrostatik sahə ilə idarə
olunan tiratronlar.
Soyuq katodlu ion cihazlarının bir qrupunu da siqnal lampaları təşkil edir. Bu
cihazlar iki elektroddan ibarət olub, elektrik siqnallarının görünən işıqla müşahidə
olunmasına imkan verir. Cihazlarda əsasən qırmızı işıqlanma verən neon qazından,
bəzən də narıncı – qırmızı işıq verən az miqdarda arqon daxil edilmiş neon – helium
qarışığından istifadə edilir. ona görə də bu cihazları çox vaxt neon lampaları
adlandırırlar. Siqnal lampaları kiçik tezlikli relaksasiya rəqslərinin generasiya
edilməsində, vaxt relelərində, elektrik siqnallarının işıqla müşahidə olunmasında və s.
sahələrdə istifadə edilir.
Siqnal lampalarının xüsusi bir qrupu rəqəm indikatorlarıdır. Elektrik siqnal-
larının vizual rəqəmli indikasiyası üçün közərməli boşalmalı nişan (işarə) indikator-
ları tətbiq olunur. Bu indikatorlar rəqəmlər, yaxud başqa növ işarələr şəklində əyilmiş
məftildən hazırlanmış və biri-birinin arxasında yerləşmiş katodlara malikdir. Cihazın
anodu məftilli tordan hazırlanmışdır. Anod və katodlardan biri arasında gərginlik
verildikdə, həmin katodun yaxınlığında qazın işıqlanması baş verir və işıqlanan işarə
görünür. Xarici çevirici qurğu vasitəsilə boşalmanı başqa elektrodlar arasında
yaratmaqla, müxtəlif rəqəmlər və ya işarələr almaq olur. Belə cihazlar elektrik və
digər fiziki kəmiyyətlərin rəqəm şəklində vizual müşahidə olunmasına imkan yaradır.
Onluq say sistemində göstərişin eyni vaxtda indikasiyası ilə impulsların
sayılması üçün nəzərdə tutulmuş indikasiya cihazları dekatronlar adlanırlar. Bu
cihazlar silindrik anod və onun ətrafında halqa şəklində yerləşdirilmiş çubuqlardan –
katodlardan ibarətdir. Katodlara növbə ilə mənfi gərginlik impulsları verildikdə
közərməli boşalma bir katoddan o birinə keçir. Bu halda balonun qübbəsindən
(kümbəzindən) işıqlanan nöqtənin çevrə boyunca yerdəyişməsi müşahidə olunur. Hər
onuncu impulsdan sonra idarəetmə sxemi növbəti dekatronun idarəetmə sxeminə
impuls verir, hansı ki, öz növbəsində on impulsdan sonra növbəti dekatrona işə salma
impulsu verir. Belə ki, birinci dekatron vahidləri, ikincisi onluqları və s. sayır.
Mürəkkəb təsvirlərin alınması üçün qaz boşalma panelləri (QBP) işlənib
hazırlanmışdır. Bu cihazlar müxtəlif konstruktiv növlərə malikdir. Lakin onların
əksəriyyəti üçün ümumi konstruktiv əlamət iki ortoqonal şəffaf tilli elektrodlar (katod
və anod) sisteminin olmasıdır. Bu elektrodlar biri-birindən addımı tilli elektrodların
12
addımına bərabər olan deşiklər sistemi ilə olan dielektrik maska ilə ayrılmış şüşə
lövhələrdə yerləşdirilmişdir. Öz quruluşuna görə QBP biri-birindən asılı olmadan
işləyən çoxlu sayda iki elektrodlu qazboşalma cihazlarının toplusudur. Hər hansı tilli
katod və tilli anod cütünə gərginlik verdikdə dielektrik maskada deşikdən işıqlanan
nöqtə şəklində közərməli boşalma yaranır. Bir neçə katod və anodlara müəyyən
qanun üzrə gərginlik verməklə nöqtəli açılış yolu ilə istənilən fiquru canlandırmaq
olar. QBP həm də çoxrəngli təsvirlər də verə bilər. Yaxınlığında əsas rəngləri (göy,
yaşıl, qırmızı) verən lüminofor örtüklü özəklər yerləşdirməklə rəngli təsviri almaq
olar (rəngli kineskoplarda olduğu kimi).
Rabitə xətlərinin, çıxış transformatorlarının dolaqlarının və elktrik dövrələrinin
digər elementlərini həddindən artıq gərginliklərdən qorumaq üçün boşaldıcılar tətbiq
olunur. Boşaldıcıların işi elektrodlar arasında közərmə və qövs boşalması yaranması
hesabına cihazın keçiriciliyinin kəskin artmasına əsaslanmışdır. Yüklənmələri
götürdükdən sonra boşaldıcılar ilkin yüksək müqavimətini bərpa edirlər.
Ötürücünün güclü impuls şüalandırdığı zaman radiolokasiya stansiyalarının
qəbuledicilərinin girişini yüklənmələrdən qorumaq üçün İYT rezonans boşaldıcıları
tətbiq olunur.
Qövs boşalma cihazları arasında uzun müddət yüksək gərginliklərin və cərə-
yanların düzləndirilməsi üçün istifadə olunmuş qazboşalma cihazları qazatron və tira-
tronlardır. Qazatron təsirsiz qazla və ya civə ilə doldurulmuş termoelektrodlu güclü
dioddur. Vakuum diodlarından fərqli olaraq qazatronda katod yaxınlığında mənfi
həcmi yük yoxdur. Ona görə də qazatronlarda böyük olmayan anod gərginliklərində
böyük cərəyanlar almaq olar. Tiratronlar qazatronlardan onunla fərqlənir ki, bu
cihazlarda alışma gərginliyini idarə etməyə imkan verən tor var. Bütün bunlarla
yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, qazatronlar və tiratronlar, onların analoqları olan
elektrovakuum diodları praktiki olaraq tamamilə daha etibarlı, xidmət müddəti çox
olan və istismarda əlverişli olan yarımkeçirici diodlar tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılıb.
| 