8
rejimini poza bilər. Bunun qarşısını almaq üçün borunun daxili səthi akvadaq adlanan
elektrik keçirici təbəqə ilə örtülmüşdür və bu təbəqə ikinci anodla birləşmişdir. Bu
təbəqəyə birinci elektronların bombalaması hesabına ekrandan buraxılan
ikinci
elektronlar cəzb olunur, bununla da yüklərin ekrandan aralanması əldə olunur.
Akvadaq elektrostatik ekran rolunu oynayır. O elektron selini xarici elektrik
sahələrinin təsirindən qoruyur, borunun ikinci anodu ilə birləşir və onunla birlikdə
torpaqlanır.
Maqnit meyletdirici sistem EŞB - nin xaricində, boğazında yerləşdirilmiş iki
sarğaclar cütündən ibarətdir. Hər bir sarğac cütündən cərəyan buraxıldıqda hər bir
sarğacdakı cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq şüa bu və ya digər istiqamətdə meyl
edəcək. Hər bir sarğac cütü borunun oxuna və digər sarğac cütünün sahəsinə
perpendikulyar olan praktiki bircins maqnit sahəsi yaradır.
8.
4. Qazboşalma cihazları
Qazlarda (və ya buxarlarda) elektrik boşalması, onlardan elektrik cərəyanı
keçərkən onlarda baş verən hadisələrin toplusuna deyilir. Elektrik xarakteristikaları
əsasən, xüsusi olaraq əvvəlcədən daxil edilmiş qaz və ya buxarların ionlaşması ilə
təyin edilən elektrovakuum cihazları
qazboşalma cihazları adlanır. Bu cihazları başqa
cür
ion cihazları da adlandırırlar. Qaz boşalma cihazlarına
ion və
civəli ventillər,
tiratronlar,
ion boşaldıcıları,
közərmə boşalması indikatorları aiddirlər.
Elektron-idarə olunan lampalardan fərqli olaraq bu cihazlarda cərəyan
yaradılmasında yalnız
elektronlar deyil, həm də qazın və ya buxarın yüklənmiş
hissəcikləri (atomlar, molekullar) – ionlar da iştirak edirlər.
Qazboşalma cihazları ətalətli qazla, hidrogenlə və ya civə buxarları ilə doldu-
rulmuş qaz keçirməyən (əsasən şüşə) balondan ibarətdir. Cihazın tipindən asılı olaraq
balonda qazın təzyiqi 10
-1
– 10
3
Pa
həddində olur və bəzən 10
4
Pa qiymətinə çatır.
İonlaşdırma təsirləri olmadıqda qazlar neytral atomlardan və molekullardan
ibarətdirlər, ona görə də praktiki cərəyan keçirmirlər. Qazdan cərəyan o vaxt axır ki,
onda sərbəst elektrik yüklənmiş zərrəciklər – yükdaşıyıcılar (yaxud başqa sözlə
cərəyan daşıyıcıları) var. Qazda bu yüklər o vaxt əmələ gəlir ki, hər hansı
enerji
mənbəyinin hesabına elektronlar neytral atomlardan (yaxud) molekullardan
“qopardılsın”. Bu halda müxtəlif işarəli yük daşıyıcılar elektronlar – mənfi yüklər və
müsbət ionlar – elektronların itirmiş qaz atomları – müsbət yüklər əmələ gəlirlər.
Real şəraitdə istənilən qaza ətraf mühitin
temperaturu, kosmik və radiasiya
şüaları, sənaye qurğularının elektromaqnit şüalanmaları və b. təsir edir. Bu təsirlər nə
qədər zəif olsalar da müəyyən qədər yüklü zərrəciklərin yaranmasına səbəb olur. Ona
9
görə də istənilən qazda həmişə elektrik boşalması yaratmağa qabil olan elektron və
ionlar var.
Elektrik boşalmasında üç prosesi seçirlər: atomların həyəcanlandırılması,
onların ionlaşdırılması və müxtəlif işarəli yüklərin rekombinasiyası.
Atomların həyəcanlandırılması, sərbəst elektronlarla toqquşmalar hesabına
qazanılmış enerji hesabına atomlarda onların xarici elektronlarından birinin nüvədən
daha uzaq orbitlərə keçməsi prosesinə deyilir.
Atomların ionlaşdırılması, elektrik neytral olan atomlardan ionların və sərbəst
elektronların əmələ gəlməsi prosesinə deyilir.
Qazlarda
yük daşıyıcıların rekombinasiyası ionlaşmaya əks olan prosesdir.
Müsbət ionların və elektronların rekombinasiyasından neytral atom əmələ gəlir.
Atomun ionlaşdırılmasına enerji sərf olunur, rekombinasiya zamanı isə qazın
işıqlanması əmələ gəlir. Rekombinasiya prosesi əsasən, cihazın elektrodlarının
səthində baş verir. Rekombinasiyaya sərf olunan vaxt ionizasiya müddətindən çox
böyük olduğundan, qazboşalma cihazlarının ətalətliliyi elektron-idarə
olunan
lampaların ətalətliliyindən çox olur.
Qazla doldurulmuş balondan, disk və ya silindr şəklində iki eyni formalı elek-
troddan ibarət olan sadə qazboşalma cihazının iş prinsipini nəzərdən keçirək (şək.
8.4,a). Müsbət potensial altında olan elektrod anod, mənfi potensial altında olan isə
katod adlanır. Şək.8.4,b- də qazboşalma cihazının qoşulma sxemi göstərilmişdir.
Tətbiq olunan
U
b
gərginliyin təsiri altında qazda olan ilkin elektronlar və ionlar
təbii ionlaşmanın nəticəsində hərəkət edirlər: elektronlar– anoda tərəf, ionlar –
katoda.
U
b
–nin kiçik qiymətlərində yüklü zərrəciklərin sürəti çox deyil. Onların
enerjisi qazların zərbə ionlaşdırması üçün kifayət deyil. Cihazda axan cərəyan çox
azdır, daxili müqaviməti isə çoxdur. Bu hal
sakit boşalma adlanır.
İonlaşma gərginliyinin müəyyən bir qiymətində boşalma cərəyanı sıçrayışla
artır, elektrodlar arasındakı müqavimət və gərginliyin qiyməti isə azalır. Adını bu
zaman yaranan qazın işıqlanmasından götürən
sərbəst közərmə boşalması yaranır.
Közərmə boşalmasında katodun ətrafında ion buludu yaranır.
