A. A. Akayev, A. T. Kenjabayev, yo. S. Ilxamova, M. Yu. Jumaniyazova iqtisodiyotda axborot komplekslari

355 
soliq tizimida, hamma darajadagi byudjetlarning shakllanish va ijroiya tizimlarida 
byudjetdan mablag’ oluvchilar va soliq to’lovchilarning rivojlangan funktsional va 
axborot aloqalari bilan murakkab ko’pqirrali tizimi harakatlanadi. Ushbu tizimning 
murakkabligi uning turli idoralarga tegishli ko’p sonli qatnashchilarni qamrab olib, 
tarmoqli hududlarga yoyilganligi bilan kuchaytirilganligidadir.
O’zbekiston g’aznachilik organlari tizimi juda juda jadal shakllantirilmoqda. 
G’aznachilik tizimini rivojlantirish borasida viloyat strukturasida Davlat 
g’aznachilik organlari tashkil etilib, ularni xo’jalik ta’minoti va orgtexnika 
vositalari, jumladan, hisoblash texnikalari, aloqa va axborot uzatish vositalari bilan 
jihozlash boshlanadi. G’aznachilik organlarining ishlash metadalogiyasi 
rivojlanishining qisqa muddatda sezilarli o’zgarishlarni boshidan o’tkazish va jadal 
sur’atda rivojlanishni davom etmoqda. G’aznachilik tizimini shakllantirishda 
qo’llanilgan chora-tadbirlar majmui texnik jihozlanganlik bo’yicha ham, 
metadalogik va texnalogik qo’llab-quvvatlashning rivojlanish dinamikasi bo’yicha 
ham bu strukturani davlat muassasalari va moliyaviy soha tashkilotlari ko’lamida 
etakchi mavqeiga olib chiqishga ishkin yaratadi.
Ishni tashkil etish va axborotlarni qayta ishlash metodlari bo’yicha 
g’aznachilik organlari moliyaviy sohasini qamrab olgan infrastrukturaning 
rivojlanish darajasiga to’la mos keladi. Hisoblash texnikasi uskunalari cheklash 
operatsiyalarni boshlang’ich avtomatlatirilishini o’tkazishga va turli darajada 
byudjet ijrosi jarayoniga axborot xizmati ko’rsatish muammolarini majmuaviy hal 
etish uchun baza tayyorlash imkon beradi. 
G’aznachilik tizimi rivojlanishi muammosini hal etilishi ustuvorligi bo’yicha 
ikkita asosiy yo’nalishga ajratiladi:
1) Davlat byudjet daromad va xarajatlar ijrosining avtomatlashgan yagona 
hisob tizimini yaratish va bu tizimni Markaziy bankning to’lov-hisob tizimi bilan, 
soliq xizmatining axborot tizimi bilan integratsiyalash.
2) Davlat g’aznachilik organlarning avtomatlashgan yagona depozitlar 
tizimini yaratish va uni qimmatli qog’ozlar bozori bilan integratsiyalash. 
Ikkala yo’nalish nafaqat g’aznachilik organlarida munosib dasturiy apparat 

356 
vositalari yaratilishi bilan, balki aralash tizimlarni takomillashtirish bilan ham 
bog’liq. 
Binobarin, banklararo to’lov-hisob-kitob tizimi va g’aznachilik organlarining 
axborot majmuining mutanosib rivojlanish byudjet daromadlari yig’imining 
mavjud sxemasi va davlat byudjet mablag’larini oluvchilarga etkazilishi ijrosi va 
hisobni operativlik oshirilishi maqsadida o’zgartirishga imkon beradi. Yagona 
hisob-kito markazida elektron to’lovlarning samarali tizimidan foydalanish bir 
integratsion kun mobaynida byudjet daromadlari hisoblanishi va qayd qilinishini 
to’langan byudjetlararo hisob-kitob bilan to’liq tsiklda tashkil etishga imkon 
beradi. Bunda daromadlar tushishi hisobi byudjet tasnifla ri, hududlar, soliq 
to’loqchilari va boshqalar bo’yicha avtomatik ravishda to’liq analitik razvyorstika 
bilan amalga oshirilida. Tartibga soluvchi daromadlar taqsimoti va mahalliy 
byudjetlarga mablag’ o’tkazish ham elektron to’lovlarni qo’llagan holda yagona 
hisob-kitob markazidan amalga oshiriladi.Buning ustiga bu operatsiyalar davlat 
byudjet daromadlari hisobi va qayd qilinishining to’liq tsikliga kiradi. Bunday 
tashkilotchilik davlat byudjet va boshqa darajadagi byudjetlar daromadlari ijrosi 
operativligini oshirishga, shuningdek, barcha darajadagi byudjetlar daromadga 
kelib tushgan mablag’lar haqida axborotlar aniqligi va aperativligini oshirishga 
imkon beradi. 
G’aznachilik organlari mehnat samaradorligini oshirishning sharoitlaridan 
biri ular barcha darajadagi axborot ta’minotida istiqbolli va samarali tizim yaratish
hisoblanadi. Axborot majmuini ishlab chiqish yagona metadalogik -asosida olib 
borilib, nafaqat miqdoriy ko’rsatkichlar – soliq to’lovlar soni, davlat byudjetdan 
mablag’ oluvchilar soni, balki hududlarning jami moliyaviy va komunikatsion 
ifrastrukturasi rivojlanishiga ham hisobga ouvchi o’xshash loyhaviy echimlardan 
foydalaniladi. 
G’aznachilik orginlarining majmui ban tizimi bilan uyg’unlikda nafaqat 
g’aznachilik orginlari tomonidan davlat byudjeti funktsional ijrosini ta’sinlashga 
qodir, balki bu jayonda turli darajadagi moliyaviy orginlar va boshqaruv 
muassasalari, shuningdek, bank va soliq tizimining o’zaro samarali 

357 
munosabatlashuvini tashkil etish ham mo’ljallangan. Bunday majsuani yaratish 
negiziga yuqori texnalogiyali operatsion tizimlar, ma’lumotlar bazasini boshqarish 
tizimlari 
(MBBT) 
va 
shovqindan, 
noqonuniy 
kirishdan 
imoyalangan 
telekomunikatsion tizimlarni qo’llash asosidagi markazlashga va taqsimlangan 
qarorlar texnalogiyasi yotadi. Bunday yagona texnalogiyani qo’llash va
rivojlantirish, uning asosida korporativ tizimlar yaratish murakkab himoyalangan 
infarmatsion-texnik 
majmualarning o’zaro vedometvenniy harkatlanish 
muammosini hal etishga imkon beradi.
Davlat g’aznachilik orginlarining axborot majmuasini yaratishdan asosiy 
maqsad davlat byudjet ijrosi samaradorligini sezilarli oshirish hisoblanadi. Bu 
Davlat g’aznachilik orginlariga cheklangan personal bilan tizim oldiga qo’yilgan 
vazifalarning jami hajmini aniq, samarali va tezkor hal etishga imkon beradi.
- Davlat byudjet daromadlarining aniq va tezkor hisobi; 
- Davlat byudjet, Davlat sub’ektlari byudjeti va barcha darajadagi mahalliy 
byudjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabat; 
- Davlat byudjet mablag’larini yakuniy oluvchigacha aniq va tez etkazish;
- byudjet mablag’laridan oqilona va maqsadli foydalanish ustidan joriy to’liq 
tezkor va kesik nazorat; 
- davlat byudjeti ijrosini tezkor va ob’ektiv tahlili va daromad tushishi hamda 
ixtiyoriy berilgan davr uchun harajatlarni prognozlash; 
- davlat ichki qarzlari va boshqalarni boshqarish va unga xizmat ko’rsatish. 
G’aznachilikda axborot texnalogiyalarini tashkil etishning ikki sxemasi 
mavjud: 
- davlat byudjeti mablag’larini oluvchilarning shaxsiy hisoblarini va O’zR 
banki yoki uning vakolatli agentlari xarajatlarining yagona joriy hisobi bilan hisob -
kitolarni yuritish bilan; 
- mintaqada yagona samarali qimmatli qog’ozlar bozori va bunday 
bozorning markaziy – markaziy registrator, depozitariy, hisob-kitob-kpiring 
markaziy tashkil etish va O’zR Moliya vazirligi topshirig’iga ko’ra mintaqaviy 
qimmatli qog’ozlar bozorida davlat qimmatli qozozlar emitenti funktsiyasini 

358 
bajarish. 
G’aznachilikda axborot texnalogiyalarini tashkil etishning ikkala sxemasi 
ijobiy va salbiy jihatlarga ega.
Birinchi holda tizimning qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlangan 
infrastrukturasi bilan to’liq avtonomlikka, uning muassasalararo munosabatlar 
muammosidan nisbatan mustaqilligiga erishildi. 
Ikkinchi yo’nalish bo’yicha echimda g’aznachilik orginlarining ishni ko’p 
jihatlardan bir necha muassasalar sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirishning umumiy 
tashkiliy-huquqiy xarkateriga ega va bunday bozorning ishlashi uchun havfsiz 
sharoit ta’minlanadi. 
G’ag’nachilik organlarida avtomatlashtirilgan axborot texnalogiyalarini 
yaratishning bosh maqsad davlat byudjeti ijrosi samaradorligini amalga oshirish 
hisoblanadi. Shunga bog’liq ravishda G’aznachilikning tizimiga quyidagi talablar 
qo’yiladi: 
- G’aznachilik orginlari tizimi oldiga qo’yimlgan vazifalarning jami hajmini 
cheklangan personal bilan tezkor, aniq va samarali hal etish;
- davlat byudjet daromadlari hisobi bo’yicha vazifalarni tezkor, aniq va 
ishonchli hal etish; 
- davlat byudjet, barcha darajadagi mahalliy byudjetlar o’rtasidagi o’zaro 
munosabatni tashkil etish; 
- Davlat byudjet mablag’larining yakuniy oluvchigacha tez va aniq etkazish;
- byudjet mablag’laridan oqilona va maqsadli foydalanish ustidan joriy, 
to’liq, tezkor va qattiq nazoratni ta’minlash; 
- davlat byudjeti ijrosining tezkor va ob’ektiv tahlilini ta’minlash va 
byudjetga daromadlar tushishi hamda ixtiyoriy berilgan davr uchun pirovard 
xarajatlarni prognozlash; 
- davlat ichki qarzini boshqarish va unga xizmat ko’rsatish;
- O’zbekistonda amalda bo’lgan qonunchilik amaliyoti va O’zR Moliya 
vazirligining me’yoriy talablarina munosib bo’lishi; 
- vakolatli orginlar ttalablarigan muvofiqlikda konfendentsiya va maxfiy 

359 
axborotlarga xizmatlar ko’rsatish; 
- birlamchi xizmatlar va uning elektron nusxasi yuridik vorisiyligini, 
shuningdek, ularning ish yuritsh va boshqlar haqidagi yo’riqnomalar va qonunlar 
bilan aniqlanuvchi tartibot mavjudligining barcha davri mobaynida saqlanganligini 
ta’minlash. 
G’aznachilik orginning avtomailashtirilgan asosiy maqsadlariga uni 
shakllantirish jaryonida qator talablarni bajarish bilan erishish mumkin: 
Davlat byudjeti ijrosiga xizmat qiluvchi axborot tizimi detallashuv darajasi 
bo’yicha hisoblar rejasi tuzilmasi bilan muqobil bo’lgan avtomatlashtirilgan 
buxgalterlik hisobi bazasida qurilishi lozim. Davlat byudjeti ijrosining buxgalterlik 
hisobi byudjet tasnifining jami maqyosida, jumladan, byudjet mablag’larini 
yakuniy oluvchilari kesimida analitik jihatdan olib borilishi lozim.
Bunday tamoyil axborot majmuining hisob registirida davlat byudjetining 
ixtiyoriy darajadagi faktni holatini operativ va ishonchli aks ettirishga imkon 
beradi. 
- G’aznachilikning axborot tizimi an’anaviy bank operatsiyalari bilan 
bo’lgani kabi elektron bank hisob-kitoblari tizimi bilan ham ishlashga 
moslashtirilgan bo’lishi lozim. Shuningdek, Davlat va mahalliy byudjet ijrosining 
axborot tizimlari bilan o’zaro faol munosabatni qo’llab quvvatlash talab etiladi. 
Majmua bilan qorishiq tizimlar byudjet ijrosining to’liq masshtabli, 
avtomatlashgan va operativ buxgalterlik hisobiga asoslangan, birlamchi hujjatlar, 
jumladan, bank tizimidagi to’lov hujjatlarni qayta ishlashda axborotlarni bir 
martada shakllantirishni ko’zda tutishi lozim (bu tizimga axborotlarni ikkilamchi 
kiritishda ma’lumotlar nomuvofiqligi va xatoliklarni istesno etadi). 
- Operatsion kun, hafta, oy, kvartal va yil mobaynida byudjet ijrosining 
asosiy jarayonlarini muvofiqlashtirish va sinxronlash. 
- turli darajadagi byudjetlar ijrosini bajaruvchi orginlarning yagona 
texnalogik axborot – kommunikatsion tizimini shakllantirish.
- U yoki bu qorishiq muassasaviy tizimiga kiruvchi axborotlarni ularning 
o’zaro munosabatlashuvi jarayonida ishonchliligi – noqonuniy kirishdan yagona 

360 
texnalogiyalash va elektron imzoni himoyalashda yagona texnalogiyani qo’llash.
- G’aznachilikda avtomatlashgan axborot texnalogiyalarini shakllantirish va 
joriy etishda butun tizimni yoki uning yadrosini bo’lgani kabi, boshqa tizimlar 
joriy ishga umuman tegmagan holda aholida avtomatlashgan ish joylarini va ish 
joylaridagi alohida vazifalarni modefikatsiya o’tkazilishiga imkon beruvchi 
texnalogik va metodik qarorlarni qo’llash. 
G’aznachilikning avtomatlashgan axborot tizimi uchun sanab o’tilgan 
talablardan va bu tizimni qurish shartlaridan kelib chiqib, avtomatlashgan axborot
texnalogiyalarining ikki arxitekturasi foydalaniladi.
1. “Terminal” – yuqori mahsuldor meynfreym (mainframe) markazlashgan 
hisoblash majmuasi va lokal hamda masofaviy, jumladan, intellektual terminallar
tizimini qo’lalsh asosida. 
2. “Mijoz-server” – bo’lim, tashkilotlar ko’lamidagi lokal hisoblash 
tarmoqlarida ma’lumotlar bazasi bilan jamoaviy yuqori mahsuldor mehnatni 
tashkil etish asosida. 
Meynfreymuan foydalanib terminal arxitekturasida axborot tizimini yaratish 
sezilarli darajada tarixiy an’analarga ega. Xorijda va mamlakatimizda yaqin 
vaqtgacha bunday majmualar yuqori samarali elektron-hisoblash mashinalari 
negizidan keng foydalanilgan. Bunday tizimning afzalligi axborot tizimida mavjud 
barcha axborotlarning markazlashgan ko’p oqimli va ko’p vazifali qayta ishlanish 
hisoblanadi. Bu qimmatbaho hisoblash resurslaridan foydalanish va markaziy 
mashinalar yuqori maxsuldorligini optimallashtirishga imkon beradi. Meyfreyda 
ishlashda har ibr foydalanuvchi va har bir jarayonga qo’yilgan vazifalarni hal 
etishga imkon beruvchi axborot resurslar majmuasi ajratiladi. Foydalanuvchi 
mashina Bilan meynfreym bazasida hisoblash majmuasiga tegishli bo’lgan 
axborot kiritish-chiqarish tezkor qurilmalari yordamida ham, majmuaning 
markaziy mashinasiga ulangan terminllarda ishlash vositasida ham muomala qilish 
mumkin. Meynfreymlar operatsion tizimi ishlashi barqarorligi, xotira resruslaridan 
foydalanish himoyalanganligi va samaradorligi, markaziy protsessori (bir yoki bir 

361 
nechta) va axborot kiritish-chiqarish periferiya qurilmalari bilan ajralib turadi. 
Ushbu arxitektura boshidanoq vaqt taqsimlash tartibida bir vaqtda bir nechta
(yoki) ko’plab turli vazifalarni samarali echishga yo’naltirilgan. Shuning uchun 
axborotlarni himoyalash vositalari va to’xtalishlardan himoya rivojlangan. 
Operatsion tizimning katta miqdorda (bir necha mingcha) foydalanuvchilar 
ishlashiga mo’ljallanganligi meynfreymlar apparat qismi va operatsion tizimlarga 
sozlangan tezkor va rivojlangan telekommunikatsion vositalarni yaratish, barcha 
asosiy, jumladan, ko’p oqimli kommunikatsion protokollarni qo’llashni belgilab 
berdi. Axborotlarni qayta ishlashning shiddatli rejimida ko’p yillab to’xtovsiz
ishlash sharoiti uchun yaratilgan tizimning apparat qismi yuqori ishonchliligi va 
barqarorligi bilan farqlanadi. Faqatgina markaziy mashinaga o’rnatuvchi dasturiy 
mahsulotlar tizim foydalanuvchilari uchun zararsiz tarzda modifikatsiya va 
almashtirishni etarlicha oson va tez bajarishga imkon beradi. 
Biroq so’nggi yillarda jahon amaliyoti shunga guvohlik beradiki, 
meynfreymlar asosidagi asosiy iste’molchilar tizim yangi komp’yuter 
texnologiyalardan foydalanib, yanad arzonroq qarorlarni qo’llashga sezilarli 
darajada qayta yo’nalgan. 
Bu quyidagi qator sabalarga ko’ra yuz bermoqda. 
1. 
Terminal tizimlarini yaratish ko’pincha etkazib beruvchi 
tomonidan 
barcha 
boshlang’ich tizimlarni rivojlantirish bo’yicha 
monopollashtirishga olib keladi. 
2. 
Yuqori samarli protsessor majmualari asosisda shaxsiy 
komp’yuterlar va mini kompyuterlarning intensiv rivojlanishi va axborot
texnologiyalari bozorining ular bilan jihozlanishi qimmat bo’lmagan 
raqobat echimlari paydo bo’lishiga olib keladi. Mahsuldorligi va eenrgiya 
iste’molchi tejimkorligi ortishi barobarida kuchli mikroprotsessorlar 
bazasida hisoblash tizimlariga narxlar pasayishi bu tizimlarni
meynfreymlar uchun an’anaviy - banklar, kommunikatsiya, moliyaviy 
faoliyat, murakkab korporativ tizimlar kabi sohalarda keng qo’llash uchun 
juda diqqatga sazovor qiladi. 

362 
3. 
Shaxsiy komp’yuter operatsion tizimi va uning negizidagi 
tizimlar takomillashuvi ularni mahsuldorlik va ko’p oqimlikni tutib turish 
miqyosida ham meynfreymlarga yaqinlashtiradi. Amaliy dasturiy ta’minot 
va 
instrumental holatiga qaraganda kamroq malakali personalga 
mo’ljallanib, foydalanuvchilarga ko’proq yo’naltirilgan mahsulot
chiqaradilar. Katta bozorda o’zaro raqobat olib borib, bu mahsulotlarga
superkomp’yuter tizimlarining monopol ishlab chiqaruvchilarga qaraganda 
sezilarli darajada past narx belgilaydilar. 
Superkomp’yuter va ularni qo’llovchi tizimlarning muhim ahamiyatini 
inkor etmagan holda zamonaviy avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini
yaratuvchilar hamda integratorlar umumiy va yopiq lokal hisoblash tarmoqlari 
bazasida qo’llash qulay va oson yoyiluvchi tizimlardan foydalanishga asosiy 
urg’u beradilar. Bunda UNIX, Windows NT va Netware kabi istiqbolli
tizimlarga alohida e’tibor qaratiladi. Meynfreymlar kuchli fayl serverlari, 
global ma’lumotlar bazasi serverlari va bu tarmoqlarning kommunikatsion 
serverlari sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Sotib olinishi va ekspluatatsiyasi 
qimmat turadigan bunday hisoblash mashinalarini qo’llash istiqbollari ularning 
hizmatiga real ehtiyoj bilan qat’iy muttnosiblikni ko’rib chiqilishi lozim. 
“Mijoz-server” arxitekturasi davlat g’oyalari lokal hisoblash tarmoqlari 
birlashtirilishi bilan tashkil qilinadi. Birlashtirish masofaviy fodalanuvchilarga 
axborot ayirboshlash va masofaviy foydalanuvchilarga axborot ayirboshlash va 
masofaviy ma’lumotlar bazasini modifikatsiyalash bo’yicha zarur amallarni 
samarli va xavfsiz bajarishga imkon beruvchi kommunikatsion jihozlar va dasturiy 
ta’minotni qo’llash bilan amalga oshiriladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari 
ishchi stantsiyalarida avtomatlashtiilgan ish joyi ham etuvchi vazifalar majmuidan
tashkil topadigan dasturiy ta’minot joylashadi. Foydalanuvchilar Davlat 
g’aznachilik organlari ma’lumotlar bazasi bilan ishlashida AIJ vazifalarining 
mijoz qismini o’zida jo etadi. Ularning faoliyatini foydalanuvchi interfeysi, 
ma’lumotlar bazasiga so’rovlarni shakllantirish va so’rovnoma jo’natish 
ta’minlaydi. Bunday arxitektura markazlashgan ma’lumotlar ma’lumotlar bazasi 

363 
va nisbatan arzon shaxsiy kompyuter texnikasidan foydalangan holda ergonomik, 
o’zgaruvchan sozlanishga ega AIJlari hosil qilishga imkon beradi. 
G’aznachilik avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari tuzilishiga oid
arxitektura tanlovi axborot majmuasining apparat qismiga o’z talabalarini 
belgilaydi. Masalan, markazlashtirilgan va ierarxiya tamoyili bo’yicha 
G’aznachilikning markazlashtirish ma’lumotlar bankini tashkil etish sharoitida
axborotlar oqimlari hajmi va hujjatlar yaratish mahsuldor serverlar va kuchli 
korporativ ma’lumotlar bazasini qo’llashni talab qiladi. Bunda shuni hisobga olish 
joizki, fayl-serverga muntazam murojaat qilishga asoslangan tizimlar reaktsiya 
vaqtining 3 sekundgacha ortishi operativ sabrsizligi ancha oshiradi. Shuning uchun 
G’aznachilik organlarida axborotlarni qayta ishlash texnologik jarayonida 
buxgalterlik tizimi operatorlarining ishi alohida mas’uliyatli joy ekanini hisobga 
olib, ishchi stantsiyalar uchun tipik komp’yuter sifatida Intel Pentium 100 dan 
kam bo’lmagan tipdagi mikroprotsessor bazasida sh/k qabul qilinadi. Chunki 
bundan kam mahsuldorlikka ega mikroprotsessorlar barcha tizimlarning
inertsiyaviyligini oshiradi. G’aznachilik xodimlarining aijlarini jihozlash uchun 
bunday shaklardan foydalanish foydalanuvchilar joriy ishlashi uchun zamonaviy 
ergonomik grafik interfreyslar API Microsoftni qo’llashga imkon yaratadi. U lokal 
hisolash tarmog’ida foydalanuvchilarning samarli jamoaviy va individual ishlashni 
ason tashkil etadi. Jamoaviy yaratish va xujjatlardan foydalanish texnologiyasi 
negizida LHTda ishlashi g’oyalariga qog’oz tashuvchida ortiqcha yoki keraksiz 
hujjatlar ishlab chiqarishni qisqartirishga imkon berda.i Bunday te xnologiya 
elektron ofis rejimida g’olari ishining qog’ozsiz texnologiyasini tashkil etadi. 
G’aznachilik tashkilotlarida LHTni tuzishda tarmoq operatsion muhiti sifatida 
“mijoz-server” toifali ob’ekt texnologiyalarini qo’llashga yo’naltirilgan Windows 
NT operatsion tizimidan va tarmoi foydalanuvchilarining alohida fayllar 
majmuidan emas, balki ob’ekt-hujjatlar bilan ishlashidan foydalanish mumkin. 
G’aznachilik tashkilotlari fayl-serveri “Oracle” MBBT asosida tashkil etilishi 
mumkin. Bu MBBT uchun platforma sifatida UNIX ham, Windows NT ham 
namoyon bo’lishi mumkin. Axborot uzatish tarmoq protokollari sifatida – TCP/IR, 

364 
IRX/SPS qatnashadi. Bu amaliy dasturlarning keng spektridan, jumladan, 
MSDOS, Novell, Windows Z.X. uchun bajarilgandan ham foydalanishga imkon 
beradi. 
Umuman 
olganda, 
«mijoz-server» arxitekturasi bazasidan tuzilgan 
g’oyalarining aat-si o’z tarkibida ofis tizimlarining administratorlari aijlari, axborot 
xavfsizligi xizmati, turli darajadagi byudjetlar ijrosida aniq funktsiyalar bajaruvchi 
g’aznachilik organlari va g’aznachilar ma’muriyatiga ega bo’lishi lozim. 
Yaxlit ofis ishini va bank tiimlaridagi to’lovlar bilan ishlash, jumlaan, 
elektron va davlat qimmatli qog’ozlar bozoriga xizmat ko’rsatish tizimi bilan 
ishlashga bog’liq uning texnologik qismlarini tashkil etish an’anaviy hujjat 
aylanasida qabul qilingan qog’oz hujjatlarini to’laqonli yuridik muqobili 
hisoblanuvchi ob’ektlar – elektron xujjatlar bilan jamoaviy ishlash tamoyili 
asosiga quriladi. Bunday yondashuv taqsimlangan
tizimlar 
ishini 
murakkablashtiradi, lekin tizimda axborotlarning yuridik yaxlitligi va axborotlarni 
jamoaviy qayta ishlashda ishonchliligini ta’minlaydi.
Bunday ofisdagi ish joyi hujjatlar yaratish va qayta ishlashining qayta ishlash 
yo’nalishini ro’yxatga olish va tashkil etishdan to qaror qabul qilinganligi qayd 
qilinguncha barcha me’yoriy talablarini qoniqtirishi lozim. Odatda, bunday 
tizimlar hujjat fayllari transporti vositasida AIJdan boshqasiga axborot 
o’tkazishning yo’nalishli oqimlariga bog’langan konkret avtomatlashtirilgan ish 
joylarida qat’iy takomillashtirilgan protsedura asosida faoliyat yuritadi.
G’aznachilikda avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini shakllantirish 
uchun maxsus kommunikatsiya tizimlari tashkil etiladi. Ma’lumotlar uzatilish 
telefon va telegraf aloqa kanallari bo’yicha amalga oshirilishi mumkin. 
Mamlakatning ulkan hududi bo’ylab tarqalgan tashkiliy strukturalar uchun 
korporativ kommunikatsion qarorlar tuzish doirasida telefon aloqa tizimi va 
umumiy foydalanishdagi regional komp’yuter-tarmoq qarorlari juda istiqbolli 
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda xalqaro aloqa tizimi “Kvant” seriyali nisbatan 
zamonaviy kvazi elektron stantsiyalar qo’llanishiga asoslangan. Ular yagona 
xalqaro kodlardan foydalangan holda, operator ishtirokisiz abonent nomerini 

365 
terishga imkon beradi. Bu stantsiyalardan foydalanish kommutirlanuvchi kanallar 
bo’yicha avtomatlashtirilgan axborot ayirboshlashni takshil etishga imkon hosil 
qiladi. Bunda telefon modemlari bilan jihozlangan va amaliy aloqa dasturiy 
ta’minotiga mutanosib komp’yuterlardan foydalaniladi. Ayirboshlash tezligi ancha 
sezilali kattalikda – 12000 dan 28 000 bod va undan yuqoriga erishadi (ajratilgan 
aloqa kanallarida ma’lumort uzatish tezligi 1,5 Mb ga etishi mumkin). 
Masofaviy obonentlar shchrtasida axborot ayirboshning sezilarli trofigida 
yoki ishtirokchilari o’rtasida bog’lanish mumkin. Bunda axborot uzatish bor-
yo’qligidan qat’iy nazar aloqa liniyasi fizik darajada krossirovka orqali jamlangan 
va doimo mavjud bo’ladi. Shaharlararo va shahar (tuman) telefon ekspluattsiyasi 
tashkilotlari ijara shartnomasi shartlarida doimiy foydalanishdagi kanal sig’imini 
ajratib ko’rsatadi. Bunday kanallar ijarasining salmoqli qiymatini hisobga olib, 
ularni texnik-iqtisodiy asoslash bilan tasdiqlangan zarur hollardagina qo’llash talab 
etiladi. 
Shaharlararo telefon alosasining kommutatsiyalangan kanallaribo’yicha 
axborot ayirboshlani takshil etishdauzatish xarakteristikasi barqarorligiga 
obonentlarni bog’lashda tizim tomonidan avtomatik ravishda ajratiluvchi fizik 
aloqa kanallari sifati sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Biroq, shuni e’tiborga olish kerakki, 
aloqa liniyasining g’oyat uzunligi, uskunaning va alohida uchastkalarda uzatish 
liniyalarining jismoniy eskirishi kommutatsiyalanuvchi kanallar bo’yicha telefon 
modem aloqasi ishonchliligini ancha pasaytiradi. Hozirgi vaqtda sifatli modemlar 
va ixtisoslashtirilgan kommunikatsion amaliy dasturiy ta’minot bazasida Davlat 
g’aznachilik organlari axborot texnologiyalarini shakllantirish uchun samardor 
maydon sifatida foydalaniladi. Bunda ular ma’lumot uzatishning yo’naltirilgan 
virtual kanallarida real vaqt bo’yicha ish yuritadilar, jumladan, masofaviy 
terminallardan markaziy ma’lumotlar serveriga ma’lumot uzatishdaaxborotni 
noqonuniy kirishdan himoyalash bilan shug’ullanadilar. 
Shunday qilib, g’aznachilikning avtomatlashtirilgan axborot tizimi 
integratsiyalangan apparat-dasturiy tizimining tarkibiy qismi bo’lib, alohida 
axborot – texnologik apparat – dasturiy vositalarni va turli darajadagi Davlat 

366 
g’aznachilik organlari tizimini, jumladan. Lokal hisoblash tarmog’, alohida 
avtomatlashtirilgan ish joylari va terminallar, bu muassasalar tasarrufida bo’lgan 
kommunikatsion komp’yuter tizim va vsoitalarini birlashtiradi.
G’aznachilikning avtomatlashtirilgan axborot tizimi byud jet jarayonining jami 
ishtirokchilari o’rtasida kelishilgan formatdagi ma’lumotlar operativ va samarali 
axborot ayirboshlanishini amalga oshirish imkonini taqdim etadi.
Bunda Davlat g’aznachiligi Bosh boshqarmasi, Respublika sub’ektlari 
bo’yicha Davlat g’aznachiligi boshqarmasi, Davlat g’aznachilikning hududiy 
organlari kabi davlat g’aznachiligi organlari, byudjet mablag’larini olish, o’tkazish 
va nazorat qilishda ishtirok etuvchi boshqa muassasa, tashkilot va korxonalar xam 
ishtirok etadi. 

Download 8.25 Mb.