O’z-o’zini tekshirish uchun savollar
1.G’aznachilik nima va u qanday funktsiyalarni bajaradi?
2.G’aznachilik organlarining avtomatlashtirilgan axborot texnoloyasi qanday
vazifalarni hal etishga mo’ljallangan?
3.G’aznachilikda avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini tashkil etishda
qanday sxemalar qo’llaniladi?
4.G’aznachilikda AAT terminal arzitekturasiga tavsif bering?
5. “Mijoz-server” arxitekturasining moxiyati nimada?
6.G’aznachilik organlari alova tizimi qanday tashkil etiladi?
7.G’aznachilik AATyaratish va ishlab chiqishga asosiy xarajatlarni sanab
o’ting?
367
5-BOB. IQTISODIYOTDAGI AXBOROT KOMPLEKSLARDA
RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
5.1. Raqamli iqtisodiyotda kriptovaluta va raqamli pullarning ishlash
texnologiyasi
Butun jahonda zamonaviy axborot texnologiyalarini rivojlanishi barcha
sohalarni tubdan o‘zgarishlarga olib keldi, shu jumladan iqtisodiyot sohasida ham
turli xil ish yuritish faoliyatlari rivojlana boshladi. Internet tarmog‘ining
rivojlanishi bizga web texnologiyalarini, avtomatlashtirilgan ish joylarini, ekspert
tizimlarini, intellektual tizimlarini va bir qancha boshqa tizimlarni kirib kelishiga
sabab bo‘lmoqda. German Gref o‘zining ochiq ma’ruzasida “2015 yil – bu axborot
texnologiyalari asridan raqam lashtirish asriga o‘tish yilidir”. Shuning uchun ham
hozirgi kunda internet iqtisodiyot tushunchasi raqamli iqisodiyot deb kirib
kelmoqda.
Raqamli iqtisodiyot (elektron, raqamli, web, Internet-iqtisodiyot) - bu
sohani samaradorligini oshirish va rivojlantirishda intellektual va axborot
tizimlarni ham ohang foydalanishdir. Bunga korxonalarni boshqaruv faoliyatlarini
internet orqali amalga oshirishi va elektron tijorat bilan bog‘liq raqamli
texnologiyalarga asoslanishi, elektron mahsulotlar va xizmatlar bilan ishlab
chiqarilgan va sotadigan xo‘jalik faolityatini kiritish mumkin.
Raqamli
iqtisodiyotning
shakllanishi
mamlakatimiz
strategik
rivojlanishining asosiy maqsadlaridan biridir. Bu alohida, qo‘shimcha sanoatni
yaratish emas, balki u hayot tarzidagi tub o‘zgarishdir, Rossiyada biznesni va
ijtimoiy sohani yanada rivojlantirish uchun yangi mustahkam poydevorni barpo
etishdir.
Faol texnologik transformatsiya bu jarayonning inkor etilmaydigan
mexanizmi hisoblanadi. Bugungi kunda iqtisodiy jarayonlarni optimallashtirish
uchun qanday raqamli vositalar qo‘llaniladi va ertaga faol ravishda joriy qilinadi -
to‘lqinlar platformasi yaratuvchisi va bosh direktori Aleksandr Ivanovga ma’lum
368
qiladi.
Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot tushunchasi bir qator mamlakatlarning
iqtisodiy nazariyasi va amaliyotida paydo bo‘ldi. Bu raqamli texnologiyalarning
jadal rivojlanishi, axborot sohasida inqilob va iqtisodiyotning globallashuv
jarayonlarini tezlashtirish bilan ajralib turdi. Ulardan foydalanish samaradorligi
ortib borayotgan bilimga aylantirildi va ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar tobora kengayib
bormoqda. Bozor sub’ektlarining faoliyatida raqamli transformatsiyalarning asosiy
omili raqamli madaniyatni rivojlantirishdan iborat. Jamiyatni ijtimoiy va iqtisodiy
isloh qilishning hozirgi bosqichida atrof-muhit jamiyatning institutsional
tuzilishiga xos xususiyatlarini keltirib chiqarmoqda va bu asosda yangi
tushunchalar va yondashuvlarni shakllantirishga zarurat tug‘diradi.
Iqtisodiyot va jamiyatning "raqamlashtirish" jarayoni (ingliz tilida –
digitization ya’ni, raqamlashtirish, ba’zan esa digitalization ya’ni raqamlashtirilishi
ma’nosini bildiradi.) haqida gapirganda, birinchi navbatda, terminologiyaga aniqlik
kiritish kerak. Eng keng ma’noda "raqamlashtirish" jarayoni odatda raqamli
texnologiyalarni keng qo‘llash va assimilyasiya qilish tashabbusi bilan boshlangan
ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishni anglatadi. axborotni yaratish, qayta ishlash,
almashish va uzatish texnologiyalaridir
16
.
Raqamli iqtisodiyot tushunchasiga bir qator ta’riflar berilgan. Jumladan,
iqtisodiyot fanlari doktori, Rossiya Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi
V.Ivanov "Raqamli iqtisod - haqiqatimizni to‘ldiradigan virtual muhit" - deb ta’rif
bergan.
Tomsk davlat universitetining professori, R. Meshcheryakovning fikricha
"raqamli iqtisod" atamasiga ikkita yondashish mavjud deb hisoblaydi. Raqamli
texnologiyalar asosida iqtisodiyotning va elektron tovar va xizmatlar eksklyuziv
domen tavsiflovchi raqamli iqtisodiyot: birinchi yondashuv "klassik" deb
nomlanib, klassik misollar - teletibbiyot, masofaviy ta’lim, dori-darmonlarni sotish
(filmlar, televizorlar, kitoblar va boshqalar). Ikkinchi yondashuv: "raqamli iqtisod"
16
Данное определение приводитс я, в частнос ти, экспертами UNCTA D (The Transformative Econo mic Impact
of Digital Technology,http://unctad.org/meetings/en/Presentation/ecn162015p 09_ Katz_en.pdf)
369
ilg‘or raqamli texnologiyalardan foydalangan holda iqtisodiy ishlab chiqarishdir.
M.L. Kalujskiy raqamli iqtisodiyot - iqtisodiy internet faoliyati, shuningdek,
shakllari, usullari, vositalari va uni amalga oshirish aloqa muhitidir deb
ta’riflagan.
Manbalarda keltirilishicha “Raqamli iqtisodiyot” iqtisodiyotning bunday turi
ma’lum darajada amalda ishlaydigan turdagi model hisoblanadi. Raqamli iqtisod -
bu ishlab chiqarish kompleksi, inson uchun hayot va qulaylikni ta’minlaydigan
mahsulot va xizmatlarni yaratadigan ishlab chiqarish tizimi bo‘lib, u erda ma’lum
bir kiber-jismoniy(kiberfizicheskaya) tizim paydo bo‘ladi.
Yuqorida keltirilgan fikirlardan kelib chikan holda raqamli iqtisodiyotga
quyidagicha ta’rif berish mumkin.
Raqamli iqtisodiyot - bu ishlab chiqarish kompleksi insonlar uchun
qulayliklarni ta’minlaydigan mahsulot va xizmatlarni yaratadigan virtual muhit
bo‘lib, raqamli texnologiyalardan foydalangan holda iqtisodiy ishlab chiqarish
tizimidir.
Shuningdek, raqamli iqtisod rasmiylashtirilishi mumkin bo‘lgan barcha
narsani qamrab olishi mumkin, ya’ni mantiqiy sxemalarda namoyon bo‘ladi.
Hayotning o‘zi esa bu "narsalarni" ishlab chiqarish, tarqatish, almashtirish va
iste’mol qilish tizimiga aylantirishga imkoniyat yaratadi. Xaqiqatdan ham
insonning ruhiy haqiqatida joylashgan dunyoning virtual qismidan oldin ishlab
chiqarish kuchi bo‘lmagan, yangi g‘oyalar va mahsulotlar yaratilgan muhit emas
edi.
Raqamli iqtisodiyot eng avvalo elektron tijorat tizimida qo‘rib chiqishimiz
mumkin, keyinchalik internet texnologilari rivojlanishi bilan iqtisodiyotni
raqamlashtirishga korxona va tashkilotlarni ish faoliyatlarini internet orqali amalga
oshirish jarayonlari kiritamiz. Chunki korxonalar nafaqat xizmatini balki
boshqaruv tizimlarini ham internet orqali amalga oshiradi. Raqamli tovarlarni
rivojlantirish ulardan samarali foyda olish, elektron, raqamli pul o‘tkazmalarini
amalga oshirish tizimlarini tadbiq qilish jarayonlari ham raqamli iqtisodiyotni
asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Xozirgi kunda jahonda kriptovalyuta to‘lov
370
tizimlari rivojlanmoqda. Rossiya, SNG davlatlari,shu jumladan bizning
mamlakatimizda kriptovalyutalarni o‘rganish davr talabi ekanligi aytilib
o‘tilmoqda. Yaponiya, AQSH va qo‘pchilik Evropa davlatlari kriptovalyutani
blokcheynlari bilan faoliyat yuritishadi. Iqtisodiyotni va zamonaviy axborot
kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlanishi elektron tijorat tizimini yanada
rivojlantirishga olib keladi.
Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni rivojlanishidagi iqtisodiy statistik
ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Raqamli iqtisodiyot faoliyati yaqindan o‘rganildi va
ma’lumotlar bazasi yig‘ildi. To‘plangan ma’lumotlar asosida kuzatish va iqtisodiy
tahlilni qiyoslash, tizimli yondashuv hamda mantiqiy yondashuv kabi uslublardan
samarali foydalanildi.
| 