|
Maktabgacha ta’lim tizimida boshqaruv madaniyati
|
| bet | 5/6 | | Sana | 20.05.2024 | | Hajmi | 171,35 Kb. | | #244840 |
Bog'liq 508 betlik2.2. Maktabgacha ta’lim tizimida boshqaruv madaniyati
Ta’lim har qanday jamiyatda mamlakat ijtimoiy-istisodiy rivojlanishining asosiy manbaidir. Chunki, jamiyat ravnaqi ko‘p jihatdan yosh avlodning intellektual salohiyatiga boqliq. Ayniqsa, so‘nggi yillarda Yangi O‘zbekistonda yoshlar ta’lim-tarbiyasi, ularning ilm-hunar egallashlariga bo‘lgan e’tibor davlat rahbari tomonidan xalqimizning buyuk tarixiy an’analari ham yangi shakl va usullar vositasida davom ettirib kelinmoqda. Ta’lim muassasalarida yaratilayotgan shart-sharoitlar, raqobatbardosh yuqori malakali mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyoj va talabning o‘sib borishi, ilg‘or texnologiyalarning keng o‘zlashtirilishi, iqtisodiyotdagi ijobiy o‘zgarishlar, chet el investitsiyalari ko‘lamining kengayishi, tadbirkorlik, kichik va hususiy biznesning rivojlanishi, shuningdek, uzluksiz ta’limning fan va ishlab chiqarish bilan integratsiyalashuvi, o‘quvchilarning iqtidori va qobiliyatlari hamda imkoniyatlariga muvofiq ravishda ta’limga tabaqalashtirilgan yondashuvning joriy etilishi, ta’lim berishning ilg‘or pedagogik texnologiyalari, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, innovatsion jarayonlarni tashkil etish, ta’lim mazmunini yangilash hozigi zamon talabi ekanligi barchamizga ma’lum.12
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy o‘zgarishlar, ilm-fan, texnika, texnologiyalar sohasidagi taraqqiyot va axborotlar globallashuvi jarayonida uzluksiz ta’lim tizimini, xususan, maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishda izchil faoliyat ko‘rsatayotgan rahbarlarning ilmiy-metodik tayyorgarligini rivojlantirish masalasi dolzarb muammolardir. Maktabgacha ta’lim ta’lim tizimi oldiga qo‘yilgan ijtimoiy buyurtmani hisobga olgan holda rahbar kadrlarning ilmiy-metodik tayyorgarligidagi mavjud kamchiliklarni ularni qayta tayyorlash va malakasini oshirish hamda o‘z ustlarida mustaqil ishlashlarini tashkil etish orqali bartaraf qilish mumkin. Ularni zamonaviy pedagogik nazariyalar, ta’lim texnologiyalari bilan qurollantirish zaruriyati mavjudligi soha vakillari oldida turgan ulkan vazifalardan biridir. Kuzatishlar bugungi kunda maktabgacha ta’lim ta’lim muassasalarini ilmiy-metodik asosda boshqarishda:
• uzluksiz ta’lim bosqichlari orasida uzviylikning to‘la ta’minlanmaganligi;
• rahbar kadrlarning kasbiy, ilmiy-metodik tayyorgarligi ta’lim mazmuni va uning metodik ta’minotidan orqada qolishi;
• aksariyat MTT direktorlari ijodiy va ijtimoiy faollik, g‘oyaviy-siyosiy yetuklik talab darajasida emasligi;
• MTT direktorlari tayyorlash tizimining ilmiy-nazariy hamda metodik jihatdan yetarlicha asoslanmaganligi,
• bu jarayonda zamonaviy pedagogik, axborot va innovatsion texnologiyalardan foydalanish uchun zarur bo‘lgan metodik bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashga e’tibor berilmaslik kabi nuqsonlar mavjud ekanligi tasdiqdanmoqda
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim maqsadlarini aniqlash ma’lum ichki va tashki shart-sharoitlar bilan belgilanadi. Bunda tashkilotdagi pedagogik muhit hamda tizimni asoslovchi davlat hujjatlarining alohida ahamiyatini nazarda tutish lozim. Shu bilan bir qatorda real ta’lim jarayonini aniqlovchi dasturlar ham muhim o‘rin tutadi. Bular tashqi talablar bulib, u tashkilotning aniq va mavjud imkoniyatlari bilan mos kelishi ta’lim muassasasi vazifalarini belgilash uchun me’yoriy asos bo‘lib xizmat qiladi.13 Ta’lim tashkilotlari direktorlarining kasbiy-pedagogik tayyorgarligi bu ularning ilmiy-nazariy, psixologik-pedagogik, ilmiy-metodik tayyorgarligi, g‘oyaviy-siyosiy va ma’naviy-axloqiy yetukligidan iborat. Kasbiy-pedagogik tayyorgarlikning tarkibiy kismlari bir-birini to‘ldiradi, o‘zaro uzviy ravishda shakllanib, rivojlanadi, rahbarning mazkur tarkibiy qismlar bo‘yicha egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari pedagogik faoliyatda qo‘llaniladi.14
Menejment sohasidagi mutaxassisning kasbiy darajasi zamonaviy jamiyatning ilmiy, amaliy, axborot, texnologik, axloqiy va madaniy ehtiyojlariga mos kelishi kerak, boshqacha qilib aytganda, u yuqori boshqaruv madaniyatiga ega vakolatli mutaxassis bo‘lishi kerak.
Amaliyotni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, menejerni tarbiyalash, birinchi navbatda, axborot-faoliyat paradigmasi nuqtai nazaridan amalga oshiriladi va ko‘pincha reproduktiv xarakterga ega; u o‘z ixtiyorida boshqaruv madaniyatini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan shakllar, usullar va vositalarning cheklangan arsenaliga ega.15
Мenejerda boshqaruv madaniyatini shakllantirish zaruriyati va uning shakllanishini ta'limning maqsadi va natijasi sifatida ko‘rib chiqish imkoniyatlariga e'tibor qaratishimizga imkon beradi. Biz tadqq qilayotgan "menejerning menejment madaniyati" tushunchasi tarkibidagi so‘zlarni tanlash menejmentda afzal qilingan talqinlar bilan bog'liqligini aniqlasak ham, iqtisodiy fanlarda "mutaxassisni boshqarish madaniyati" so‘zi ustuvor ahamiyatga ega. SHunday ekan, ta'lim faoliyati hodisalarini o‘rganishda asosiy e'tibor tegishli tushunchalar tarkibini moslashtirishga qaratiladi. Har bir fan o‘z tadqiqot mavzusini tushunchalar va toifalarda aks ettiradi, ularsiz tanib bo‘ladigan haqiqatni tushuntirib beradigan nazariyani qurish mumkin emas. Ta'lim bir-biridan farq qiluvchi tushunchalar to‘plamiga emas, balki ularning terminologik apparatda aks etgan kontseptual ravishda o‘zaro bog'liq tizimiga ega bo‘lishi zarur. So‘nggi paytlarda bu muammo juda dolzarb bo‘lib qoldi, chunki ko‘plab yangi kontseptsiyalar va atamalar paydo bo‘lganligi sababli, ushbu jarayonning tartibga solinmaganligi, boshqaruvda o‘zining nazariy va kontseptual apparati yo‘qligi to‘g'risida tasdiqlash mumkin bo‘lgan holatga olib keldi.16
Umuman olganda, menejerning boshqaruv rolini aniqlashga yuqorida keltirilgan barcha qarashlarning umumlashtirilishi undagi uchta darajani ajratib olishga imkon berdi:
1) menejer tomonidan o‘zi bilan bog'liq holda amalga oshiriladigan o‘zini o‘zi boshqarish;
2) ishlab chiqarish jarayonini boshqarish va tashkilotdagi bo‘ysunuvchilar;
3) menejerning tashkilot rahbari bilan o‘zaro aloqasi - birgalikda boshqarish.
"Menejerning boshqaruv madaniyati" tushunchasining yana bir tarkibiy qismi bu "madaniyat" ning fanlararo murakkab kontseptsiyasidir, uning xususiyatlari bilimlarning turli sohalari mutaxassislarini qoniqtirishi o‘ta qiyin.
Madaniyat tushunchasi ko‘plab soxalarda ko‘rib chiqilgan: falsafiy, sotsiologik, psixologik, pedagogik va boshqalar. Bugungi kunga kelib, olimlar madaniyatning 500 dan ortiq ta'riflariga ega. B.S. Gershunskiy madaniyatni insoniyat tarbiyasi va kasbiy salohiyatining eng yuqori namoyishi deb hisoblaydi, shuningdek, madaniyat muayyan sharoitlarda boshqarilishi mumkin va bo‘lishi kerakligini ta'kidlaydi. Ushbu mantiqdan kelib chiqib, madaniyatni shakllantirishni ta'lim orqali boshqarish maqsadga muvofiqligi ta’kidlanadi.
Ijtimoiy hodisa sifatida boshqaruv madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlariga oydinlik kiritish uchun uning vujudga kelishidagi umumiy asosni hamda o‘zi qanday bo‘lishini aniqlash kerak. Ushbu umumiy asos insonning mohiyatidir. Insonning mohiyati bilan madaniyatning o‘zaro bog'liqligi shundaki, ular mohiyat va voqelikning nisbati sifatida harakat qilishadi, ya'ni madaniyat inson mohiyatining namoyon bo‘lishining integral shakllaridan biri, inson haqiqati shakllaridan biridir. Binobarin, inson va madaniyatning mohiyati insonning hayotiy ehtiyojlarini qondirish jarayoni va tegishli faoliyat turlariga asoslanadi.
Tashkilot rivojlanishda uning rahbarining boshqaruv madaniyati (uning shaxsiy e'tiqodi, qadriyatlari va etakchilik uslubi) asosan tashkilot madaniyatini belgilashi mumkin. Madaniyatning shakllanishiga yetakchining ta'siri juda katta darajada, agar u kuchli (o‘zini o‘zi boshqarish madaniyati deb ataladigan) shaxs bo‘lsa yaqqol namoyon bo‘ladi.
Menejerlar yuqori madaniyatga ega bo‘lgan holda, tashkilot madaniyatini tahlil qilishi va uning shakllanishi va o‘zgarishiga kerakli yo‘nalishda ta'sir qilishi kerak.17
Har qanday boshqaruv tizimi asosan odamlarni boshqarish uchun asosiy tizimdir.
Tashkiliy madaniyatning ob'ektiv va sub'ektivga bo‘linishi mumkin. Ob'ektiv tashkiliy madaniyat elementlari tashkilot hayotining moddiy tomonlarini aks ettiradi. Ular tashkilotda yaratilgan jismoniy muhit bilan bog'liq: binoning o‘zi va uning dizayni, joylashuvi, jihozlari va mebellari, ramziy ma'nolari, makonning rangi va hajmi, qulayligi va ichki dizayni, jihozlar, mebellar, choyxonalar, ziyofat xonalari, to‘xtash joylari va mashinalarning o‘zi. ...
Sub'ektiv tashkiliy madaniyat xodimlarning umumiy taxminlari, e'tiqodlari va umidlari namunalaridan, shuningdek, shaxsning tashqarisida mavjud bo‘lgan qadriyatlari, me'yorlari va rollari bilan tashkiliy muhitni guruh tomonidan qabul qilishdan kelib chiqadi. Bunga ramziylikning bir qator elementlari, xususan uning ma'naviy qismi kiradi: tashkilot qahramonlari, afsonalar, tashkilot va uning rahbarlari haqidagi hikoyalar, tashkiliy taqiqlar, marosimlar va marosimlar, aloqa tilini idrok etish va shiorlar. Subyektiv tashkiliy madaniyat etakchi uslublari va rahbarlar tomonidan muammolarni hal qilish usullari, umuman ularning xulq-atvori bilan tavsiflangan boshqaruv madaniyatini shakllantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu o‘xshash ko‘rinadigan tashkiliy madaniyatlar orasidagi farqni keltirib chiqaradi.
Menejerning menejment madaniyatini o‘rganishning muhim uslubiy jihati, bir tomondan, uning paydo bo‘lishini anglashga imkon beradigan umumiy asosni aniqlash, ikkinchidan, menejerning boshqaruv madaniyati xususiyatlarini, uning mohiyati, mazmuni, ichki tuzilishi va rivojlanish mazmunini ochib berishdir. Ushbu yondashuv menejerning boshqaruv madaniyatining sifatli aniqligini ko‘rsatishga imkon beradi.18
Boshqaruv, sotsiologik, iqtisodiy adabiyotlarni yanada o‘rganish rivojlangan hodisa haqidagi g'oyalarni to‘ldirishga imkon beradi, undagi bir qator tarkibiy qismlarni ajratib ko‘rsatib beradi, bu "boshqaruv madaniyati", "menejerning boshqaruv madaniyati", "rahbarning boshqaruv madaniyati", "boshqaruvni boshqarish madaniyati" tushunchalarini o‘rganish bilan tavsiflanishi mumkin. Madaniyat boshqarish va tashkil etish jarayonini boshidan oxirigacha qamrab oladi, muloqotni tashkil qilishda, fikrlash mantig'ini, idrok qilish va integratsiyani (kuzatuvlarga individual ma'no berish va ular orasidagi aloqani o‘rnatish) shartli ravishda ulkan rol o‘ynaydi.19
Ilmiy va ilmiy-uslubiy adabiyotlarda "boshqaruv madaniyati" degan yagona funktsional tushuncha mavjud emas. Xodimlarni boshqarish bo‘yicha ensiklopedik lug'atda boshqaruv madaniyati menejment ishining sifat xususiyatlari va xususiyatlarini aks ettiruvchi kompleks umumlashtiruvchi xarakteristikasi sifatida tushuniladi. Boshqarish madaniyati bilimlar majmuasini, uning tuzilishi va chuqurligini, dunyoqarash o‘lchovini, ishning axloqiy va axloqiy me'yorlarini, mehnatga munosabatni, ishni tashkil qilish va uning individual elementlarini bajarishda ko‘nikmalarni, o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyatini va yonida ishlaydigan odamlarning xususiyatlarini tushunishni o‘z ichiga oladi. Boshqarish madaniyati, shuningdek, ishning estetikasida, uni chiroyli tarzda loyihalashtirish va ijro etishni istashida namoyon bo‘ladi. Boshqarish madaniyati boshqaruv apparati xodimining individual faoliyatini ham, jamoaviy ishini ham xarakterlaydi.20
Menejerning "menejment madaniyati" ostida ular shaxsiyat xususiyatini tushunadilar, ular: kasbiy boshqaruv faoliyati jarayonida o‘zini namoyon qiladi; boshqaruv faoliyati jarayonida ong, xulq-atvor, axborot aloqalari xususiyatlarini tavsiflaydi; kasbiy faoliyat jarayonida menejerning ijodiy rivojlanishini rag'batlantiradi.
Iqtisodiyotda "yetakchining boshqaruv madaniyati" atamasi samaradorlikni boshqarish funktsiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilimlar to‘plami, tashkiliy choralarni amalga oshirishda menejment fanining qoidalaridan malakali foydalanish qobiliyati va zarur boshqaruv operatsiyalarini bajarish ko‘nikmalaridir.
Zamonaviy iqtisodiy lug'atda keltirilgan "menejment madaniyati" tushunchasining talqini (inglizcha cultiira management) boshqaruv jarayonining tashqi tomoni va etakchining shaxsiy fazilatlari uchun talablar to‘plami sifatida axloq, axloq, estetika va huquq me'yorlari bilan shartlangan, avvalgi ta'riflarga o‘xshash, shaxsiy jihatini realizatsiya qiladi va boshqaruv faoliyatining shaxsga yo‘naltirilganligini ta’kidlaydi.21
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, hozigi tez o‘zgarayotgan bir davrda MTT boshqaruv kadrlari har tomonlama intelektual salohiyatli, o‘z faoliyatiga jiddiy qaraydigan, har bir bajarayotgan vazifasiga ijodiy yondashadigan rahbar sifatida faoliyat olib borishini davrning o‘zi taqozo etmoqda. Chunki, rahbarning teran tafakkuri va keng dunyoqarashi, zamon talabiga javob beradigan, pedagogika, psixologiya, boshqaruv ilmidan xabardorligi, ijodiy fazilat va xislatlarga, iymon-e’tiqodga, muomala madaniyatiga ega, ijtimoiy faol, tashkilotchi va tadbirkorligi u boshqarayotgan ta’lim tashkilotining kelgusidagi samarali faoliyatini belgilaydi. Ta’limning turli bosqichlarida davlat ta’lim standarti ta’lim faoliyati natijalari standarti sifatida qaraladi – ma’lum bir tarixiy davrda ma’lum bir jamiyat uchun zarur bo‘lgan ta’limning mos yozuvlar darajasi, ta’lim standarti, ta’lim to‘g‘risidagi tegishli hujjatlarni olish uchun shaxs tomonidan erishish kerak bo‘lgan daraja. Maktabgacha ta’limda davlat ta’lim standarti ta’lim jarayonini amalga oshirish uchun shartsharoitlarning standartidir. Maktabgacha ta’limning vaqtinchalik standartiga muvofiq, maktabgacha ta’lim tashkilotlarining maqsadi va natijasi ta’lim jarayonini amalga oshirish uchun sharoit yaratishdir.
Menejerning boshqaruv madaniyatini shakllantirishning asosi uning boshqaruv faoliyati va sub'ektiv tashkiliy madaniyati degan xulosaga keldik. Menejerning boshqaruv madaniyati mohiyatini ochib berishda, uning o‘ziga xos tarixiy sharoitida va o‘ziga xos shakllarida qanday namoyon bo‘lishidan qat'i nazar, uning eng umumiy xususiyatlariga, o‘ziga xos xususiyatlariga e'tibor berish kerak.
Rahbar madaniyati–rahbar xodimlar yetakchilar yo‘l boshchilarga xos ma’naviy qiyofa axloq odob, muomila va boshqaruv madniyatini ifodalovchi so‘z birikmasi. Madaniyat avvalo ma’naviy boylik xosilasi.
|
| |
