|
Ahmadjonova nilufarning
|
| bet | 3/5 | | Sana | 24.11.2023 | | Hajmi | 130 Kb. | | #104432 |
Bog'liq GAZLARDA ELEKTR TOKI. METALLAR, YARIM O`TKAZGICHLAR VA ELEKTROLITLARDA ELEKTR O`TKAZUVCHANLIKNING HARORATGA BOG`LIQLIGIKamerling – Onnes tajribasining tahlili
O’tkazgichlarning qarshiligi haroratga bog’liq. Harorat pasayishi bilan metallarning qarshiligi kamayadi. Harorat absolyut nolga intilganda nima bo’ladi?
1911 yilda gollandiya fizigi Kamerling-Onnes o’ta o’tkazuvchanlik deb atalgan ajoyib hodisani kashf etdi. U simobni suyuq geliyda sovitganda simobning qarshiligi boshda asta-sekin o’zgarishini, so’ngra harorat 4,1K ga yetganda sakrab birdaniga nolga tushib qolishini aniqladi. Bu hodisa o’ta o’tkazuvchanlik deb ataldi. Keyinchalik ko’pgina boshqa o’ta o’tkazgichlar kashf etildi.
O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi 25K dan yuqori bo’lmagan juda past haroratlarda yuz beradi. Forzatsdagi jadvalda ba`zi moddalarning o’ta o’tkazuvchanlik holatiga o’tish haroratlari ko’rsatilgan.
Agar o’ta o’tkazuvchan holatda bo’lgan halqa shaklidagi o’tkazgichda tok hosil qilib, keyin manba olib qo’yilsa, istagancha uzoq vaqt davomida bu tok kuchi o’zgarmaydi. O’ta o’tkazuvchan bo’lmagan odatdagi o’tkazgichda bu holda tok to’xtab qoladi.
Ayni paytda esa olimlar o’ta o’tkazgichlar yordamida energiya taqchilligi muammosini hal etishga harakat qilayaptilar. Bunda esa asosan tabiiy hodisalar, fizikaviy qonunlarga tayanilmoqda.
Ma`lumki, tabiatdagi o’zaro ta`sir bu atom yadrolaridagi neytron va protonni bog’lovchi yadroviy kuchlar ta`siridir. Bu issiqlik energiyasida bir million gradusga teng. Shuncha miqdordagi ulkan energiyani quyosh bir necha milliard yillardan buyon tarqatmoqda. Bu vodoroddan geliy yadrosining sintezlanishi tufaylidir. Agar yer sharoitida ham ushbu tajriba amalga oshirilsa insoniyatning butun kelajagi uchun energetika muammosi yechilgan bo’lardi.
Mazkur sohada termoyadro yo’nalishida keng ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Chunonchi, kichik sun`iy quyosh deya nom olgan termoyadro qurilmalari ("Tokomak")da hosil bo’lgan issiq plazmani ushlab turishda kuchli magnit maydoni bilan chegaralangan qobiqdan foydalaniladi.
Bunday kuchli magnit maydonlarini esa faqatgina o’ta o’tkazgichlardan tayyorlangan o’ramlar vositasidagina hosil qilish mumkin.
O’ta o’tkazgichlar amalda keng qo’llaniladi. Masalan, chulg’ami o’ta o’tkazuvchan bo’lgan quvvatli elektromagnitlar qurilyapti, bular uzoq muddat davomida energiya sarflamasdan magnit maydonni hosil qila oladi. Chunki o’ta o’tkazuvchan chulg’amda issiqlik ajralib chiqmaydi.
iroq o’ta o’tkazuvchan magnit yordamida juda kuchli magnit maydonni hosil qilib bo’lmaydi. Juda kuchli magnit maydon o’ta o’tkazuvchanlik holatini buzadi. Bunday maydonni o’ta o’tkazgichning o’zidagi tok hosil qila oladi. Shu sababli o’ta o’tkazuvchan holatdagi har bir o’tkazgich uchun tok kuchining kritik qiymati mavjud: o’ta o’tkazuvchanlik holatini buzmasdan tok kuchini bu kritik qiymatdan orttirib bo’lmaydi.
O’ta o’tkazuvchan magnitlar elementar zarralarni tezlashtiruvchi qurilmalarda, magnitogidrodinamik generatorlarda (MGD-generatorlarda) va hokazolarda ishlatiladi; MGD-generatorlar magnit maydonda harakatlanadigan qizigan va ionlashgan gaz oqimining mexanik energiyasini elektr energiyaga aylantiradi.
Polimerlarning tarkibi
Makromolekulalar bir xil atomlar guruhini ifodalovchi ko'p sonli takrorlanuvchi elementar birliklardan tashkil topgan moddalar polimerlardir. Molekulalarning molekulyar massasi 500 dan 1.000.000 gacha.Polimer molekulalarida ko'p sonli atomlardan tashkil topgan asosiy zanjir ajralib turadi. Yon zanjirlar qisqaroq.
Asosiy zanjirida bir xil atomlar bo'lgan polimerlarga homo-zanjir, agar uglerod atomlari uglerod zanjiri deyiladi. Asosiy zanjirida turli xil atomlar bo'lgan polimerlarga hetero-zanjir deyiladi.
Polimer molekulalari boshlang'ich past molekulyar og'irlikdagi mahsulotlardan - monomerlardan - polimerizatsiya va polikondensatsiya natijasida olinadi. Polikondensatsiya turidagi polimerlarga fenol-formaldegid qatronlar, poliesterlar, poliuretanlar, epoksi kiradi. Polimerizatsiya turidagi yuqori molekulyar og'irlikdagi aralashmalarga polivinilxlorid, polietilen, polistirol, polipropilen kiradi. Yuqori polimer va yuqori molekulyar og'irlikdagi birikmalar organik tabiatning asosidir - oqsildan tashkil topgan hayvonot va o'simlik hujayralari.
Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi ajoyib ishlashga ega bo'lgan materiallarning paydo bo'lishiga olib keldi. Polimerik materiallar bir necha mingdan bir necha milliongacha molekulyar og'irlikka ega bo'lishi mumkin. Bunday materiallarning asosiy fazilatlari ularning keng tarqalishini aniqlaydi. Har yili polimerlar ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sonining ortib borishini hisobga olishadi. Shuning uchun biz ularning xususiyatlarini batafsil ko'rib chiqamiz.
Polimerlardan foydalanish juda keng. Bu ko'rib chiqilayotgan materialning
o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq. Bugungi kunda polimer materiallar turli sohalarda uchraydi va deyarli har bir uyda mavjud. Polimerik materiallarni ishlab chiqarish jarayoni doimiy ravishda takomillashtirilib, tarkibi o'zgartirilmoqda, buning natijasida u yangi ekspluatatsion xususiyatlarga ega bo'ladi.
Polimerlarning fizik xususiyatlarini quyidagicha tavsiflash mumkin.
Issiqlik o'tkazuvchanligining past darajasi. Shuning uchun ba'zi polimerlar ba'zi ish paytida izolyatsiya sifatida ishlatilishi mumkin.
Yuqori LTEC aloqalarning nisbatan yuqori harakatchanligi va zo'riqish koeffitsientining doimiy o'zgarishi tufayli yuzaga keladi.
TEC yuqori koeffitsientiga qaramay, polimer materiallari püskürtmek uchun idealdir. So'nggi paytlarda, polimerni metallga va boshqa materiallarga korroziyaga qarshi xususiyatlarni berish uchun nozik bir qatlam shaklida yuzaga keladigan vaziyatni tez-tez uchratish mumkin. Zamonaviy amaliy texnologiyalar yupqa himoya plyonka olish imkonini beradi.
Muayyan kompozitsion xususiyatlariga qarab o'ziga xos tortishish darajasi juda keng doirada farq qilishi mumkin.
Bir qismning yuqori kuchlanish kuchiga egiluvchanlikning kuchayishi sabab bo'ladi. Albatta, indikator metall yoki qotishmalardan ancha past.
Polimerlarning kuchi nisbatan past. Ta'sir kuchining qiymatini oshirish uchun kompozitsiyaga turli xil qo'shimcha qismlar qo'shiladi, buning natijasida polimerlarning maxsus navlari olinadi.
Bu past ish haroratini hisobga olishga arziydi. Polimerik materiallar isitish bilan yaxshi kurashmaydi. Shuning uchun ko'plab versiyalar 80 darajadan yuqori bo'lmagan haroratda ishlashi mumkin. Agar tavsiya etilgan haroratdan oshib ketsangiz, kuchli isitish polimer materialining egiluvchanligi oshishiga olib keladi. Juda yuqori egiluvchanlik kuchning pasayishiga va boshqa jismoniy xususiyatlarning o'zgarishiga olib keladi.
Qarshilik ancha keng doirada o'zgarishi mumkin. Bunday polimerlarning namunasi - 10 17 Ohm × sm bo'lgan qattiq PVX.
Ko'pgina polimerik materiallar yonuvchanlikni oshirdi. Ushbu nuqta polimerlarni ba'zi bir sohalarda qo'llash mumkin emasligini aniqlaydi. Bundan tashqari, kimyoviy tarkibi yonish paytida zaharli moddalar yoki kaustik tutun chiqishi mumkinligini aniqlaydi.
Maxsus ishlab chiqarish texnologiyasidan foydalanganda sirt po'lat uchun ishqalanish koeffitsientining pasaytirilgan koeffitsientiga ega bo'lishi mumkin. Shu sababli qoplama ancha uzoq davom etadi va unda hech qanday nuqsonlar ko'rinmaydi.
Chiziqli kengayish koeffitsienti Selsiy bo'yicha 70 dan 200 gacha 10 daraja.
Umumiy polimerlarning xususiyatlarini hisobga olgan holda, quyidagi fazilatlarni unutmang.
Yaxshi dielektrik xususiyatlar elektr toki urishidan qo'rqmasdan polimerik materialdan foydalanishga imkon beradi. Shuning uchun polimerlar ko'pincha elektr energiyasi bilan ishlash uchun mo'ljallangan asboblar va uskunalarni yaratish uchun ishlatiladi.
Chiziqli polimerlar uzoq vaqt ta'sir qilishdan keyin asl shaklini tiklashga qodir. Bunga misol - bu ko'ndalang yukning ta'siri, bu qismni egadi, ammo u yo'qolgandan keyin shakli saqlanmaydi.
Tok kuchi va yo’nalishi vaqt o’tishi bilan davriy ravishda o’zgaradigan elektr toki ;keng ma’noda- vaqt bo’yicha o’zgaradigan har qanday elektr toki. O’zgaruvchan tokni o’zgartirish,uzoq masofaga uzatish, to’g’rilash, chastotasini o’zgartirish kabi amallarning bajarilishi nisbatan oddiyligi uning afzalligi hisoblanadi. Asosiy ko’rsatkichlari ;chastotasi va tok kuchining ta’sir etuvchi qiymati.
O’zgaruvchan tok keng ma’noda vaqt bo’yicha o’zgaradigan har qanday tokdir. Biroq o’zgaruvchan tok termini ko’pincha vaqt bilan garmonik qonun bo’yicha bog’lanuvchi kvazistatsionar toklarga qo’llaniladi.
O’zgaruvchan tok keng ma’noda vaqt bo’yicha o’zgaradigan har qanday tokdir. Biroq o’zgaruvchan tok termini ko’pincha vaqt bilan garmonik qonun bo’yicha bog’lanuvchi kvazistatsionar toklarga qo’llaniladi.
kvazistatsionar deb shunday tokka aytiladiki butun zanjir bo’yicha uning qiymati bir xilda bo’lgunicha ketgan vaqt tebranish davridan ancha kam bo’ladi.
Doimiy tok uchun bo’lganidek, kvazistatsionar tok uchun ham tarmoqlanmagan o’tkazgichning istalgan kesimidagi tokning kuchi bir vaqtning o’zida bir xil , deb hisoblanadi. Ular uchun Om qonuni o’rinlidir, biroq zanjirning qarshiligi tokning o’zgarish chastotasiga bog’liq. Bu tokning elektr magnit nurlanishga ketgan energiyasini e’tiborga olmaymiz.
Doimiy tok uchun bo’lganidek, kvazistatsionar tok uchun ham tarmoqlanmagan o’tkazgichning istalgan kesimidagi tokning kuchi bir vaqtning o’zida bir xil , deb hisoblanadi. Ular uchun Om qonuni o’rinlidir, biroq zanjirning qarshiligi tokning o’zgarish chastotasiga bog’liq. Bu tokning elektr magnit nurlanishga ketgan energiyasini e’tiborga olmaymiz.
O’zgaruvchan tokka majburiy elektr magnit tebranishlari kabi qarash mumkin.
Uchta har xil zanjirlarni tasavvur etaylikki, ularning har biriga o’zgaruvchan kuchlanish qo’yilgan bo’lsin.
U=Umax cons wt
Rezistorli zanjirdagi tok kuchi qo’yilgan kuchlanish bilan bir fazoda o’zgaradi, deb isbotsiz ta’kidlaylik.
I=Imax cos wt
G’altakli zanjirdagi tok kuchi qo’yilgan kuchlanishdan faza jihatidan orqada qoladi.
I= Imax cos (wt-pi/2)
Kondensatorli zanjirdagi tok kuchi esa kuchlanishdan faza jihatidan pi/2 ga oldinga boradi.
kuchlanishning amplituda qiymatining tok kuchining amplituda qiymatiga Umax nisbatan Om qonunini ifodalaydi.
|
| |
