=-14-=
Kishilar birka yordamida podadagi molar sonini, yig`ib olingan hosil miqdorini, qarz
va hokazolarni hisoblashgan
Hisoblash ishlarining murakkablashuvi esa yangi
hisoblash asboblari va
usullarini izlashni taqozo etardi. Ana shunday ehtiyoj tufayli bunyodga kelgan va
ko`rinishdan hozirgi cho`tni eslatuvchi abak asbobi hisoblash ishlarini bir muncha
yengillashtirdi. Dastlabki hisoblash asboblaridan yana biri raqamlar yozilgan bir
qancha tayoqchalardan iborat bo`lib, Shotlandiyalik matematik
Jon Neper nomi bilan
atalgan
, Neper tayoqchalari yordamida qo`shish, ayirish va ko`paytirish amallari
bajarilgan. Keyinroq bu asbob ancha takomillashtirildi
va nihoyat logarifmik
chizg`ich yaratilishiga asos bo`ldi.
Mexanik davr.
Hisoblash texnikasida mexanik moslamalar davrini boshlab bergan
mashinalardan biri Nemis olimi Vilgelm Shikkard tomonidan 1623 yilda ixtiro
qilindi. Biroq bu hisoblash mashinasi juda tor doiradagi kishilargagina ma’lum
bo`lganligi sababli uzoq vaqtlargacha bu boradagi birinchi ixtirochi 1645 yili
arifmometr yasagan Fransuz matematigi Blez Paskal deb hisoblanib kelingan. Lekin
1958 yili Shtutgart shahri kutubxonasidan I. Keplerning Qo`lyozma va hujjatlari
orasidan topilgan hisoblash mashinasi chizmasi bu boradagi birinchi ixtirochi
Shikkard ekanligi uzil-kesil tasdiqladi.
Lekin qarangki, Shikkardning mashinasi ham birinchi emas ekan. 1967 yili
Madriddagi milliy kutubxonada Leonardo da Vinchining nashr qilinmagan ikki jildli
qo`lyozmasi topildi. Qo`lyozmaning birinchi jildi deyarli boshdan oyoq
mexanikaga
bag`ishlangan bo`lib, undagi chizmalar orasida hisoblash qurilmasining chizmasi ham
chiqqan. Shu chizma asosida mashina yaratilganda, u qo`shish va ayirish amallarini
=-15-=
bajaruvchi qurilma ekanligi ma’lum bo`ldi. Shunga qaramay Leonardo da Vinchi
XV-XVI asrlarda yasalgan hisoblash mashinalarining noma’lum ixtirochilaridan biri
deb hisoblanib kelinmoqda.
Mexanik hisoblash mashinalarining tarixi esa yuqorida aytib o`tilgandek,
Paskal mashinasidan boshlanadi. Blez Paskalning otasi Et’en Paskal moliya ishlariga
bo`gliq turli vazifalarda xizmat qilar edi va tabiyki hisob-kitob uning ko`p
vaqtini
olar edi. Yosh Paskal otasining mehnatini yengillashtirishga urindi va hisoblash
mshinasini yaratishga muvaffaq bo`ldi. Sirasini aytganda, Blez soat mexanizmini
hisoblash mashinasiga aylantirdi. O`rtadagi tafovut shunda ediki, qo`zg`almas
siferblat qo`zg`aluvchan,
harakatlanuvchi soat mili esa, aksincha, qo`zg`almaydigan
bo`ldi. Siferblat dastlab hisob diskiga, keyinroq esa hisob g`ildiragiga aylantirildi.
Paskalning mashinasi bo`yi 30-40, eni 15, balandligi 10 santimetrgacha bo`lgan jez
qutichadan iborat edi. Asrimiz boshlarida Fransuz jurnallaridan biri “Paskalning 50
dan ortiq mashinasi mavjud… . Ularning barchasi shakli qanday materialdan
yasalganligi va qay Hilda ishlashiga ko`ra turlicha”, deb yozgan edi.
Paskalning mashinasi nemis matematigi, mexanigi
va faylasufi Gotfrid
Leybnisni ham ixtirochilikka undadi. Ammo u faqat qo`shish va ayirishnigina emas,
balki to`rtala arifmetik amalni bajara oladigan mashina yaratishni istardi. Leybnis
1673 yili shunday mashinani yaratdi va uni Parij akademiyasiga taqdim qildi. Bu
hisoblash mashinasidagi yangilik shunda ediki, Leybnis birinchi bo`lib, raqamlar
teradigan g`ildirakni pog`onali valik atrofida turli uzunlikdagi o`nta zinasi bo`lgan
silindr bilan almashtirdi. U mashinalardan birini Rossiya podshosi Petr I ga
sovg`a
qilmoqchi edi
, lekin, afsuski, o`sha mashinani ta’mirlash zarur bo`lib qoldi.
Leybnis
uni tuzatishga berdi, biroq mexanik qancha urinmasin, mashinani
ta’mirlashni ddalay olmadi. Leybnisning hisoblash mashinalaridan biri hozir
Gannover shahri muzeyida saqlanmoqda.
Mexanik hisoblash mashinalaring yaratilishida rus olimlari Z. Slonimskiy (to`rt
arifmetik amalni bajardigan va ildiz chiqaradigan mashina, 1845 yil); V.
Bunyakovskiy (12 xonagacha bo`lgan sonlarni qo`shish va ayirish imkoniyatiga ega
bo`lgan
hisoblash mashinasi, 1867 yil); P. Chebishev (arifmometr, 1880 yil); V.
=-16-=
Odner (g`ildirakdagi tishlar soni o`zgaruvchan bo`lgan moslamali hisoblash
mashinasi,
1889
yil)
va
boshqalarning
hissasi
kattadir.
