3.3 Ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlari va ijtimoiy ta'minot dasturlari
Ijtimoiy yordam dasturlari resurslarni qayta taqsimlash va jamiyat ichidagi tengsizlikni hal qilishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ushbu bo'lim ularning ahamiyatini o'rganadi:
Qashshoqlikni kamaytirish: naqd pul o'tkazmalari, oziq-ovqat yordami va uy-joy subsidiyalari kabi ijtimoiy yordam dasturlari qashshoqlikda yashovchi shaxslar va oilalarga muhim resurslarni taqdim etadi, ularning asosiy ehtiyojlarini qondirish va farovonligini yaxshilashga yordam beradi.
Qayta taqsimlovchi ta'sir: resurslarni yuqori daromadli shaxslardan yoki soliq to'lovchilardan kam daromadli va zaif aholiga o'tkazish orqali ijtimoiy yordam dasturlari daromadlar tengsizligini kamaytiradi va ijtimoiy birdamlikni rivojlantiradi.
Inson kapitalini rivojlantirish: bolalarni parvarish qilish uchun subsidiyalar va ta'lim grantlari kabi ba'zi ijtimoiy yordam dasturlari inson kapitalini rivojlantirishga sarmoya kiritadi, shaxslarning ko'nikmalari va imkoniyatlarini oshiradi va ularning iqtisodiy ishtiroki va yuqori harakatchanligini osonlashtiradi.
Umumjahon asosiy daromad (UBI) - bu qashshoqlik va tengsizlikning potentsial echimi sifatida e'tiborni jalb qilgan tushuncha. Ushbu bo'lim uning hayotiyligini o'rganadi:
Daromad xavfsizligi: UBI barcha fuqarolarni bandlik holati yoki daromad darajasidan qat'i nazar, kafolatlangan daromad bilan ta'minlaydi, daromadlar xavfsizligini va qashshoqlikni kamaytirishni ta'minlaydi.
Oddiylik va samaradorlik: UBI bir nechta dasturlarni bitta pul o'tkazmasiga birlashtirish, ma'muriy xarajatlar va byurokratik to'siqlarni kamaytirish orqali ijtimoiy ta'minot tizimlarini soddalashtiradi.
Ishni rag'batlantirish: tanqidchilarning ta'kidlashicha, UBI ish talablarisiz asosiy daromadni ta'minlash orqali ishni disincentivizatsiya qilishi mumkin. Biroq, tarafdorlar UBI tadbirkorlikni, ijodkorlikni va to'lanmagan mehnatni targ'ib qiladi, ijtimoiy va iqtisodiy innovatsiyalarga hissa qo'shadi, deb ta'kidlaydilar7.
Jamiyatga asoslangan tashabbuslar mahalliy jamoalarga resurslarni taqsimlash muammolarini hal qilish va ijtimoiy birdamlikni targ'ib qilish imkoniyatini beradi. Ushbu bo'lim ularning rolini o'rganadi:
Mahalliy imkoniyatlarni kengaytirish: jamiyat oshxonalari, oziq-ovqat kooperativlari va o'zaro yordam tarmoqlari kabi jamoatchilikka asoslangan tashabbuslar shaxslar va jamoalarga o'zlarining ehtiyojlari va muammolarini birgalikda hal qilish, barqarorlik va o'ziga ishonchni rivojlantirish imkoniyatini beradi.
Ijtimoiy kapital: jamiyatga asoslangan tashabbuslar orqali ijtimoiy kapitalni yaratish ijtimoiy tarmoqlar, ishonch va o'zaro munosabatlarni mustahkamlaydi, jamoatchilik birdamligini va qo'llab-quvvatlash tarmoqlarini kuchaytiradi.
Pastdan yuqoriga yechimlar: jamiyatga asoslangan tashabbuslar jamiyatning noyob ehtiyojlari va ustuvorliklarini hal qilish uchun mahalliy bilimlar, resurslar va imkoniyatlardan foydalangan holda resurslarni taqsimlash muammolariga pastdan yuqoriga yechimlarni taklif etadi8.
Ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlari va ijtimoiy ta'minot dasturlarining resurslarni qayta taqsimlashdagi rolini tan olish, universal asosiy daromadlarning hayotiyligini o'rganish va mahalliy resurslarni taqsimlash bo'yicha jamoatchilik tashabbuslarini ilgari surish orqali jamiyatlar ijtimoiy farovonlikni oshirishi, tengsizlikni kamaytirishi va inklyuziv rivojlanishni rag'batlantirishi mumkin.
Qisqa qilib aytganda, iqtisodiy resurslarni taqsimlashni optimallashtirish farovonlik, tenglik va barqarorlikni ta'minlash uchun juda muhimdir. Ushbu xulosa resurslarni taqsimlash natijalarini yaxshilash uchun asosiy strategiyalarni qamrab oladi:
Ta'lim va inson kapitalini rivojlantirish:
Ta'lim va malakani rivojlantirishga sarmoya kiritish odamlarga iqtisodiyotga mazmunli hissa qo'shish, mahsuldorlik, innovatsiya va ijtimoiy harakatchanlikni rivojlantirish imkoniyatini beradi. Sifatli ta'lim va umrbod ta'lim olish imkoniyatlaridan adolatli foydalanishni ta'minlash orqali jamiyatlar inson kapitalini rivojlantirishi va resurslarni taqsimlashni kuchaytirishi mumkin.
Barqaror rivojlanish va resurslarni boshqarish:
Barqaror rivojlanish tamoyillarini qabul qilish atrof-muhit yaxlitligini himoya qilishda resurslarni samarali va teng taqsimlashga yordam beradi. Dumaloq iqtisodiyot modellariga o'tish, yashil texnologiyalarga sarmoya kiritish va tabiatni muhofaza qilish strategiyasini amalga oshirish resurslardan foydalanish uzoq muddatli ekologik barqarorlik va ijtimoiy farovonlik bilan mos kelishini ta'minlaydi.
Ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlari va ijtimoiy ta'minot dasturlari:
Sog'lom ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlari va ijtimoiy ta'minot dasturlarini yaratish tengsizlikni yumshatish va qashshoqlikni bartaraf etishga yordam beradi, bu esa aholining zaif qatlamlariga muhim resurslar va yordam beradi. Umumjahon asosiy daromad, ijtimoiy yordam dasturlari va jamoatchilikka asoslangan tashabbuslar ijtimoiy birdamlik va barqarorlikni rivojlantirishga yordam beradi.
Ushbu strategiyalarni yaxlit va yaxlit tarzda amalga oshirish orqali siyosatchilar va manfaatdor tomonlar inklyuziv iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishi, ijtimoiy farovonlikni oshirishi va hozirgi va kelajak avlodlar uchun tabiiy resurslarni himoya qilishi mumkin.
Ehtiyojlarning cheksizligi bilan resurslarning cheklanganligi o'rtadagi nomutanosiblik iqtisodiyotning azaliy muammosi. Iqtisodiyot resurslar - bu iqtisodiyot rivoji uchun zarur bo’lgan modda va inson omillarning yaxlitligidir.
Iqtisodiyot resurslarni uch toifaga bo’lish mumkin:
1. Moddiy resurslar. Bularga tabiiy boyliklar, asbob-uskuna, mashina korxonasi, bino-insho va har xil qurilmalar kiradi. Ular ishlab chiqarishning zamonaviy, sotib olingan omili tashkil qiladi.
2. Mehnat resurslari. Bularga mehnatga layoqatli axoli kiradi. Iqtisodiyot uchun resurs sifatida aholining faqat soni emas, balki uning bilimi, ish tajribasi va mehnat mahorati ahamiyatlidir.
3. Ishbilarmonlik qobiliyati. Bu tadbirkorlarning ishi ko'rinishi, ishlab chiqarish, savdo, bank ishi va boshqa faoliyatni samarali boshqarish olishi, tavakkalchiligi, zarar ko’rishdan qo'rqmasligidir.
Resurslarning so’nggi ikki turi ishlab chiqishning shaxsiy insoniy omili hisoblanadi. Resurslar sarfi texnika-texnologiya darajasiga bog’liq bo’ladi. Bu daraja qanchalik yuqori bo’lsa qiziqish shu qadar kam resurs talab qiladi yoki
aksincha. Misol uchun, eski texnologiya sharoitida 10 so’mlik mahsulot olish uchun 1 kVt elektr energiya sarf qilinsa, ilgor texnologiya sharoitida 0,5 kVt sarflanadi, demak energo resurs birligi evaziga 2 barobar ko'p mahsulot olinadi.
Resurslarning kamyobligi umumiy hodisa. Bu ekiladigan yerlarning yer osti va yer usti boyliklarining, mehnatga yaroqli axoli sonining cheklanganlik bo’lishi, energetika resurslarining yetishmasligida ifoda etiladi.
Resurslarni ko‘proq ishlatish hisobidan — ehtiyojlarni qondirish vaqtinchalik, chunki, resurslar tugab boravergani sayin kishilar uni kamroq sarflash yo‘lini qidiradilar, resurslarni tejovchi texnologiya yaratilib, keng qo‘llaniladi. Natijada resurs birligini ishlatishdan olingan mahsulot ko‘payadi. Umuman olganda cheksiz ehtiyojni kamyob resurs bilan ta’minlash uchun 2 narsa amalga oshishi shart: 1. Ehtiyojlar ko‘p bo‘lganidan ularning hammasini birdaniga qondirish mumkin emas, shu boisdan ularning eng muhimi ajratib olinadi va ishlab chiqarish ularni qondirishga qaratiladi. Masalan, hozir O‘zbekiston uchun neft mahsulotlari va donga bo‘lgan ehtiyoj eng zarur ehtiyojlardan hisoblanadi va resurslar eng avval shularni qondirishga qaratilgan. Shu sababli 2002-yil O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi 6 foiz, sanoat — 2,5 foiz, iste’mol tovarlar ishlab chiqarish 11,8 foiz ko‘paydi va 5 million 400 ming tonna don yetishtirildi.
2. Resurslar kamyob bo‘lganidan ishlab chiqarishning eng zarur sohalariga ustivorlik beriladi. Muqobil mahsulotlardan eng maqbuli tanlab olinadi. Bir mahsulot uchun resurs ko‘proq ketsa, tabiiy ravishda boshqasiga kamroq qoladi. Hadisi sharifda aytilganidek «tejamkorlar muhtoj bo‘lmaslar».
Bundan tashqari, O’zbekiston Respulikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasida iqtisodiy resurslarga alohida to’xtalib o’tilgan. Davlatning e’tibori iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo‘naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo‘yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeyini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag‘batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etishga qaratiladi, iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishga energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish joriy etiladi9.
XULOSA
Iqtisodiy resurslarni maqbul taqsimlash masalasi ko'p qirrali bo'lib, tenglik, samaradorlik, barqarorlik va ijtimoiy farovonlik masalalarini qamrab oladi. Ushbu tadqiqot davomida biz ushbu murakkab mavzuning turli yo'nalishlarini o'rganib chiqdik, resurslarni taqsimlash natijalarini oshirish tamoyillari, muammolari va strategiyalarini o'rganib chiqildi.
Biz resurslarni taqsimlash tamoyillarini muhokama qilish, nazariy modellar, bozor mexanizmlari va talab va taklif dinamikasining rolini o'rganishdan boshladik. Keyin biz ijtimoiy-iqtisodiy omillar, texnologik yutuqlar va hukumat siyosati kabi resurslarni taqsimlashga ta'sir qiluvchi omillar ko'rib chiqildi.
Muqobil iqtisodiy tizimlar, shu jumladan kapitalizm, sotsializmva aralash iqtisodiyot, resurslarni taqsimlashga alohida yondashuvlarni taklif eting, ularning har biri o'zining kuchli va cheklovlariga ega. Biz resurslarni taqsimlash bo'yicha xalqaro istiqbollarni, shu jumladan global savdo dinamikasini, transchegaraviy moliyaviy oqimlarni va global resurslarni boshqarish muammolarini ko'rib chiqdik.
Iqtisodiy resurslarni taqsimlashni kuchaytirish strategiyalari ta'lim va inson kapitalini rivojlantirish, barqaror rivojlanish va resurslarni boshqarish, ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlari va ijtimoiy ta'minot dasturlarini o'z ichiga oladi. Ta'limga sarmoya kiritish, barqaror ishlab chiqarish va iste'mol usullarini targ'ib qilish va ijtimoiy yordam dasturlarini amalga oshirish orqali jamiyatlar resurslarni adolatli, samarali va barqaror taqsimlashni rivojlantirishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy resurslarning maqbul taqsimlanishiga erishish raqobatdosh maqsadlar va ustuvorliklarni muvozanatlashtiradigan yaxlit va kompleks yondashuvni talab qiladi. Tenglik, samaradorlik va barqarorlik tamoyillarini qabul qilib, siyosatchilar va manfaatdor tomonlar inklyuziv o'sishni rag'batlantiradigan, tengsizlikni kamaytiradigan va hozirgi va kelajak avlodlar uchun resurslarning mas'uliyatli boshqarilishini ta'minlaydigan strategiya va tadbirlarni ishlab chiqishlari mumkin.
Biz doimo o'zgarib turadigan global landshaftda resurslarni taqsimlashning murakkabliklarini ko'rib chiqar ekanmiz, davom etayotgan hamkorlik, innovatsiya va umumiy qadriyatlarga sodiqlik oldinda turgan muammolar va imkoniyatlarni hal qilishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Birgalikda ishlash orqali biz hamma uchun yanada chidamli, adolatli va farovon jamiyatlarni qurishimiz mumkin.
Iqtisodiy resurslarni maqbul taqsimlash iqtisodiyot va davlat siyosatidagi murakkab va munozarali mavzudir. Bu boylik, daromad va imkoniyatlar kabi resurslarni jamiyatda eng katta umumiy farovonlik yoki foyda olish uchun qanday ajratish kerakligi haqidagi savollarni o'z ichiga oladi.
|
