“
Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida” gi PF – 3080
sonli farmoni, 2005 yil 2
iyunda “Axborot texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini
takomillashtirish to‘g‘risida”gi PQ-91-sonli qarori, 2005 yil 8 iyulda “Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-117-sonli qarori, 2005 yil 28 sentyabrda “O‘zbekiston
respublikasining jamoat ta’lim axborot tarmog‘ini tashkil etish to‘g‘risida” gi PQ-
191-sonli qarori, 2007 yil 3 aprelda “O‘zbekiston Respublikasida axborotni
kriptografik muhofaza qilishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-614-
sonli qarori, 2012 yil 21 martda “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PQ-1730-sonli qarori, 2013 yil 20 sentyabrda “Mamlakatimizning dasturiy ta’minot
vositalari ishlab chiquvchilarini rag‘batlantirishni yanada kuchaytirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2042-sonli qarori, 2013 yil 25 sentyabda
“
Milliy
geografik axborot tizimini tashkil etish investitsiya loyihasini amalga oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida
”
gi PQ-2045-sonli qarorilari bu boradagi ishlarni yanada
rivojlantirish imkonini berdi.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining “Malakali pedagog kadrlar
tayyorlash hamda o’rta maxsus, kasb-xunar ta’limi muassasalarini malakali kadrlar
bilan ta’minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida”
gi qarorida axborot kommunikatsiya texnologiyalari, elektron ta’lim resurslari va
multimediya taqdimotlaridan foydalanish borasidagi chet el tajribasini chuqur xar
tomonlama o’rganib chiqish hamda ta’lim jarayonida qo’llash xaqida aloxida
ta’kidlab o’tilgan. Zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari
o’qitishning yangi shakl va metodlarini ishlab chiqish uchun keng imkoniyat
yaratildi.
Kompyuter, dasturiy mahsulotlarsiz foydalanuvchi uchun hech qanday
qiymatga ega bo‘lmaydi. Foydalanuvchi uchun aynan dasturiy mahsulotlar shunday
afzalliklar va qulayliklar beradiki, ular tufayli biz o‘z ishimizni tezroq, aniqroq,
chuqurroq va nihoyat, samaraliroq bajaramiz. Shuning uchun dasturiy mahsulotlarni
tanlash, kompyuterdan foydalanuvchilar uchun, ayniqsa dasturiy mahsulotlar
bozorida foydalanuvchilarga yuzlab dastur mahsulotlaridan birini tanlash
imkoniyati taklif etilayotgan va u tanlangan dasturga ko‘nikib qolgandan keyin
kelajakda undan voz kechish qiyin bo‘ladigan hozirgi paytda, juda muhimdir.
Amaliy dasturlar orasida tilshunoslik tarjimalarini amalga oshiruvchi dasturiy
mahsulotlar alohida o‘rin egallaydi. Kompyuterlar tomonidan bajariladigan
tarjimalar tarixi AQSH ning Djordjtaun universitetida 1954 yilda o‘tkazilgan
tadqiqotga borib taqaladi. O‘shanda jahonda ilk bor matn (to‘g‘ri, bir nechtagina
jumladan iborat) rus tilidan ingliz tiliga EHM yordamida tarjima qilingan edi.
Bugungi kunda turli mamlakatlarda tarjima bo‘yicha kamida yuzlab tijoriy
kompyuter tizimlari ma’lum va mashhur, tadqiqiy tajriba tizimlari esa juda ko`p.
Davriy nashrlarda tez-tez kompyuter tarjimasi tizimlarini qo‘llash masalalari
ko‘tarilmoqda, ularning tavsifnomalari berilmoqda, tilshunoslik tarjimalarini
amalga oshiruvchi dasturiy mahsulotlar taqqoslanmoqda.
Bizga ma’lumki kompyuter dasturlarida matn tarjimasida muammolarga duch
kelamiz, yani matn tarjimasida matnning ma’no mazmuni buziladi. Buni bartaraf
etish muhim ahamiyatga ega.
Bizga ma’lumki dasturlash tillarini o‘qitish bir muncha qiyinchiliklardan
iboratdir. Bu qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun biz interfaol metodlardan
foydalanishimizga to‘g‘ri keladi. Zamonaviy pedagogik texnologiya o‘zining
pedagogika va boshqa fan yutuqlari bilan bog‘liq xususiy nazariyasiga ega: u
birinchi galda o‘quv-tarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda qurishga yo‘naltirilgan,
o‘qitishning axborotli vositalaridan, didaktik materiallardan, faol metodlardan keng
foydalanishga asoslangan o‘qituvchi va talabalarning birgalikdagi faoliyatiga zamin
yaratadi.
Hozirgi yetishib kelayotgan yosh avlod uchun dasturlash tillarini o‘rganish va
uni amalda tadbiq etish dolzarb vazifalardan biridir. Albatta bu dolzarb vazifalarni
bajarishda dasturlash tillarini o‘rgatuvchi va o‘z bilimini tekshiruvchi tizimlarning
o‘rni judayam muhim. Dasturash tillarini o‘rganishda judayam ko‘plab o‘quv
qo‘llanmalar, kitoblar, monografiyalar va uslubiy ko‘rsatmalar ishlab chiqilgan.
Bularni o‘zlashtirishda o‘quvchidan sabr, iroda va matonat talab etiladi. O‘quvchiga
bularni tezda o‘rganishda zamonaviy pedagogik texnolgiyalarni qo‘llash zamon
talablaridan biridir. Dars samaradorligini oshirishda o‘qituvchi avvalo maqsad
belgilab olishi, noan’anaviy va an’anaviy darslarning farqini ko‘ra olishi shart.
Noan’anaviy darslardan maqsad talabalarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichini ko‘tarish
uchun, fanni o‘qitishda yanada mazmunli, qiziqarli va tushunarli o‘tkazishda
o‘qituvchi va talaba faoliyatiga yangilik kiritib, interfaol metodlardan foydalanish
hamda talabalarni tez va samarali baholashga erishishdir. Shu bilan birga
noan’anaviy darslarda o‘quv jarayonida talabalar mustaqil fikrlay olishga, ijodiy
yondashishga, izlanishga, tahlil eta olishga, o‘zlari xulosa qilib, o‘z-o‘zini hamda
guruhni va guruh talabani baholay olishga o‘rgatadi. O‘qituvchi esa ularning bu
faoliyatiga imkoniyat va sharoit yaratib bera olishi kerak. Bu esa o‘qitish
jarayonining asosi hisoblanadi.
Dasturlashni o‘qitish uchun ta’lim oluvchilarni birinchi navbatda guruhlarga
ajratib olamiz:
1-guruh. Boshlovchilar (maktabning 7-9 sinf o‘quvchilari). Bu bosqichdagi
o‘quvchilarning yoshini hisobga olgan holda quyidagi o‘qitish usullarni
qo‘llashimiz mumkin: Puzzle (jumboq) – usuli. Bu usulda o‘qituvchi to‘g‘ri tuzilgan
dasturni oladi hamda uni satrlarini o‘rnini almashtirib yuboradi va o‘quvchilarga
taqdim etadi. O‘z navbatida o‘quvchilar dasturning satrlarini to‘g‘ri dastur
ko‘rinishiga olib kelishlari kerak bo‘ladi; Hand tracing (qadamlarni tekshirish) –
usuli. Bu usulda o‘qituvchi biror to‘g‘ri tuzilgan dasturni olib uni qadamma-qadam
bajarilish jarayonini hamda o‘zgaruvchilarning qiymatlarini o‘zgarishini jadval
ko‘rinishida ko‘rsatib beradi.
Bu usulning yutuqli tarafi o‘quvchilar dasturni tushunishlari oson va unga
qiziqishlari ortadi.
2-guruh. O‘rta guruh (Akademik lisey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari).
Ushbu guruhda o‘quvchilar dasturlashdan xabardor bo‘ladi. Bu guruh yoshidagilar
uchun quyidagi usullarni qo‘llash maqsadga muvofiq: Teamwork (jamoaviy ishlash)
– usuli. Ushbu usulda o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi hamda har bir guruhga
sardor tayinlanadi. O‘qituvchi tomonidan kichik loyiha yoki masala o‘rtaga
tashlanadi va har bir jomoa o‘z usulida yondashib natijaga erishishi lozim bo‘ladi.
Work in pairs (juft bo‘lib ishlash) – usuli. Bu usulda o‘quvchilar juft-juft bo‘lib
bo‘linishadi va o‘qituvchi tomonidan beriladigan topshiriqni birgalikda bajarishadi.
Yuqoridagi usullarning ikkisi ham o‘quvchilarni jamoaviy ishlash va o‘z fikrini
jamoadoshlariga yetkaza olish qobilyatini shakllantiradi. Undan tashqari
dasturlashga bo‘lgan qiziqishlari yanada ortadi.
3-guruh. Ilg‘or guruh (Oliy ta’lim muassasalari talabalari). Ushbu guruh juda
muhim xisoblanib bunda talabalarni mustaqil ishlash qobiliyatini shakllantirish
lozim bo‘ladi. Bu guruh ta’lim oluvchilariga qisman yuqorida ta’kidlab o‘tilgan
usullarni ham qo‘llash mumkin. Ammo “Automata approach” (Avtomatlashtirilgan
yondashuv) usuli ko‘proq samarali bo‘ladi. Bu usulda talabalar berilgan
topshiriqlarni avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida tekshiradi va eng to‘g‘ri
yechimga erishish darajasiga yetadi. Bunday tizimga http://codeforces.com/ saytini
misol qilib keltirishimiz mumkin.
Dasturlash yoki kod yozish deb odatda kompyuterga ba’zi operatsiyalarni
qanday bajarishni buyurish tushuniladi. Dasturlash o‘z ichiga ko‘plab matematik
hisob-kitob va strukturani olsada, aslida u yuqori darajada ijodiy ish hisoblanadi: bir
qator dastur kodi bilan bir vaqtda mahsulotning tayyor holati haqida o‘ylaysiz.
Dasturlashni o‘qitishda ko‘p mamlakatlar dasturiy yechim to‘g‘riligini avtomatik
testlovchi tizimlardan foydalanilgan holda o‘tishadi. Hozirgi dasturlash bo‘yicha
jahon olimpiadalarida Rossiya mamlakatidan qatnashuvchilar doimo yuqori
natijalarni ko‘rsatib kelishmoqda. Ular bunday natijalarga qanday erishishadi?
Quyida biz unga javob olishimiz mumkin. Rossiyada dasturlash tillari maktab
davridan boshlanadi. Ular maktab ta’limida 7-sinfdan boshlab dasturlash tillarini
o‘qitishni boshlashadi. Ularning ta’lim tizimi barcha mamlakatlarning ta’lim tizimi
bilan bir xil bo‘lishiga qaramasdan ularning yutuq jihatlari nimada ekan deb
o‘ylashimiz mumkin. Ularning asosiy yutuqlaridan biri shundaki ular dasturlash
tillarini o‘qitishni boshlashgandan so‘ng ma’lum bir vaqt oralig‘i(masalan, har 1
oy)da online kontestlar o‘tkazib turishadi. Bu online kontestlar ikki ko‘rinishda
yakka tartibda yoki komandaviy ko‘rinishda bo‘ladi. Har bir kontest tugatilgandan
so‘ng natijalar tahlil qilinadi va har bir masala muhokama qilinadi. Bu usul ularning
eng yutuqli jihatlari hisoblanadi. Ular o‘tkazadigan online kontestlar komandaviy
holatda ham ko‘p bo‘lib turishi ularning dasturlash bo‘yicha xalqaro komandaviy
olimpiadalarda yuqori natija olishlariga tayorgarlik bo‘ladi. Rossiyaning
dasturlashni o‘qitish bo‘yicha yana bir yutuqli jihati shundaki ular bir yil davomida
2 marotaba Yozgi va Qishki lagerlar tashkil qilinishidir. Bu lagerda ma’lum kun
tartibi bo‘yicha ish ko‘riladi. Har kuni ertalab kontest o‘tkaziladi va kontest
yakunlangandan so‘ng bu masalalar muhokama qilinadi. Masalani muhokama
qilishda barcha qatnashadi, yani bir kishi biror masalani muhokama qiladi. Agarda
bu masalaga boshqa kontestchida boshqacha qulayroq va samaraliroq usul bo‘lsa u
ham chiqib o‘z fikrini bildirishi mumkin. Bu usul orqali barcha lager qatnashchilari
bir masalani yechish uchun bir nechta usullarni bilib olishadi. Lager davomida
lagerchilar faqatgina tayorgarlik emas balki ular uchun qo‘shimcha mashg‘ulotlar,
sport bilan ham shug‘ullanishadi. Rossiya dasturlash bo‘yicha xalqaro
olimpiadalarda qatnashishi bo‘yicha yuqori o‘rinlarda turadi. Ular asosan ACM
ICPC olimpiadasida yuqori natijalarni ko‘rsatib kelishmoqda. Association for
Computing Machinery (ACM) bu Hisoblash mashinalar uyushmasidir. International
Collegiate Programming Contest (ICPC) bu dunyodagi universitet talabalari
o‘rtasidagi dasturlash bo‘yicha xalqaro olimpiada hisoblanadi. Xitoy davlati bizga
ma’lumki rivojlangan davlatlardan biri hisoblanadi. Bu davlatda ham dasturlashga
juda katta e’tibor beriladi. International Olympiad in Informatics (IOI) bu dasturlash
bo‘yicha maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi xalqaro olimpiada bo‘lib, bu olimpiadada
Xitoy medallar soni bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi(1-rasm). Endi dasturlashni
yurtimizda qanday o‘tilishiga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak. O‘quvchilarga dasturlash
tillari 9-sinfdan boshlab o‘tila boshlanadi. Respublikamizning har bir viloyatlarida
har xil dasturlash tillari o‘tiladi. Masalan, Basic, Paskal, Delphi – dasturiy vosita,
C/C ++, Java va boshqa dasturlash tillari o‘tiladi. Ular har xil dasturlash tillarida o‘z
darslarini olib borishadi. Lekin ularning dasturlash tillarida olib boradigan dasturlari
deyarli bir xil. Ya’ni bir-biriga yaqin saviyadagi masalalarni ishlashadi. Maktab
o‘quvchilari o‘rtasi(9-sinf)da Informatika (dasturlash) fani bo‘yicha Tuman, viloyat
fan olimpiadalari o‘tkazilib kelinmoqda. Olimpiadadan faxrli o‘rinni egallagan
o‘quvchilar akademik litsey va kasb hunar kollejlariga imtiyozli davlat test markazi
imtixonini topshirmagan holatda o‘qish imkoniyatini qo‘lga kiritadilar. Akademik
litsey va kasb hunar kollejlarida ham dasturlash fanlari o‘tilib ular o‘rtasida ham
tuman, viloyat va Respublika fan olimpiadalari o‘tkazilib kelinadi. Undan tashqari
Akademik litsey va kasb hunar kollejlari o‘quvchilari o‘rtasida Informatika va
dasturlash bo‘yicha Butun Rossiya maktab komandalari o‘rtasidagi olimpiadada
qatnashishlari mumkin bo‘ladi. Bu olimpiadada O‘zbekiston yoshlari 2006-yildan
beri qatnashib kelishmoqda. Bu olimpiadada O‘zbekiston yoshlarining natijalari
unchalik qoniqarli bo‘lmagan bo‘lsada yildan yilga ularning natijalari yuqorilab
bormoqda. 2014-yilgi olimpiadada esa O‘zbekistonning Buxoro davlatr universiteti
qoshidagi 3-sonli Qorako‘l akademik litseyi 3 nafardan iborat komandasi Sharipov
Abdulla, Jabborov Ahror, Atoyev Abubakir 3-darajali diplom bilan taqdirlanishgan.
1-rasm.
Davlatlarning IOI da olgan medallar soni IOI olimpiadasida O‘zbekiston
yoshlari 2015-yildan boshlab qatnashib kelishmoqda. 2017-yil yanvar oyida
Qozog‘istonda o‘tkazilgan dasturlash bo‘yicha olimpiadaga O‘zbekistondan 2 nafar
o‘quvchi borib qatnashib kelishdi. Bular, Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti qoshidagi 2-akademik litsey 2-kurs o‘quvchisi Xo‘jayev Temur va
Namangan davlat universiteti qoshidagi 2-akademik litsey 3-kurs o‘quvchisi
Hasanov Husaynlardir. Bu olimpiadada Xo‘jayev Temur faxrli qatnashib “Bronza”
medalini qo‘lga kiritib qaytdi. Bu maktab o‘quvchilari o‘rtasida dasturlash bo‘yicha
xalqaro olimpiadadagi birinchi yutug‘imiz bo‘ldi. codeforces.com saytida online
musobaqalar bo‘lib turadi. Bu tizim orqali har bir foydalanuvchiga reyting beriladi.
Bu reytinglar kesimida mamlakatlar reytingini ham ko‘rishimiz mumkin. Hozirda
O‘zbekiston bu reytingda 43-o‘rinni egallab turibdi.
2-rasm.
codeforces.com saytida mamlakatlar reytingi Agarda biz dasturlashni
o‘qitishda jahon tajribasidan foydalanishni yo‘lga qo‘ysak bizda ham rivojlanish
sezilarli darajada o‘zgaradi.
| 