9 -ma’ruza 1. Mavzu: Algebra. Algebralar gomomorfizmi va izomorfizmi. Algebraik sistema. Tartiblangan algebralar.
2. Maqsad: Algebra, algebralar gomomorfizmi va izomorfizmi va algebraik sistema tushunchalari bilan tanishtirish.
3. Metodik ta’minot:
a) adabiyot: [1] ( 59-60, 63-66 b.b.), [2] (82-86 b.b.), b) ShEHM, proektor.
4. Reja:
Algebra tushunchasi.
Algebralar gomomorfizmi va izomorfizmi.
Algebraik sistema tushunchasi. Tartiblangan algebra.
5. Mavzu bayoni.
5.1. Kirish. Tŏplam va uning ustida aniqlangan algebraik amallar va algebraik munosabatlar tizimlari birgalikda maxsus ob’ektni tashkil etib, hozirgi zamon algebrasining asosiy tushunchalari deb hisoblanadilar. Shuning uchun shunday ob’ektlarni ŏrganish va xossalarini aniqlash masalalari dolzarb hisoblanadi. Ma’ruzada faqat bŏshmas tŏplamlar qaraladi.
5.2. Asosiy qism.
Algebra tushunchasi.
Ta’rif. X tŏplam va unda qaralayotgan algebraik amallar majmuasidan tuzilgan (X,) juftlik algebra deyiladi.
Eslatma. Ayrim hollarda X tŏplamda qaralayotgan algebraik amallar bo-shidan fiksirlangan bŏlib, X tŏplam ŏzi ushbu amallarga nisbatan algebra deb ham yuritilishi mumkin.
Agar = { f 1 , f 2 , …, f n } kŏrinishga ega bŏlsa (ya’ni qaralayotgan amallar soni n ga teng bŏlsa), u holda (X,) algebra (X, f 1 , f 2 , …, f n) kŏrinishda yoziladi.
(X, f 1 , f 2 , …, f n) algebrada X asosiy tŏplam, f 1 , f 2 , …, f n esa asosiy algebraik amal-lar deb yuritiladi.
f1 , f2 , …, f n asosiy algebraik amallar mos ravishda r1 , r2 , …, rn - ŏrinli algebraik amallar bŏlsa, u holda (r1 , r2 , …, r n ) (N 0)n vektor (X, f 1 , f 2 , …, f n) algebraning turi (tipi) deyiladi.
Masalan, (N, +, , 1) algebraning turi (2 ,2 , 0 ) ga , (, ,, ) mulohazalar algebrasining turi esa (2 ,2 , 1 ) ga teng.
Asosiy tŏplami chekli bŏlgan algebralar chekli algebralar deyiladi, aks holda cheksiz algebralar deb yuritiladi.
Algebralar gomomorfizmi va izomorfizmi.
Ta’rif. (X, ), (X’ , ’) bir xil turli algebralar berilgan bŏlsin.
Agar ixtiyoriy rangi r ga teng bŏlgan f amal va (x1 ,x2 , …, xr ) X r uchun rangi r ga teng bŏlgan f’ ’ amal va : X X’ akslantirish mavjud bŏlib, ular uchun
( f (x1 ,x2 , …, xr )) = f’((x1), (x2) , …, (xr ) munosabatlar ŏrinli bŏlsa , u holda (X, ), (X’ , ’) algebralar gomomorf , akslantirish esa berilgan algebralar gomomor-fizmi deyiladi.
Ta’rifdan (X, ) dagi neytral va simmetrik elementlarini gomomorf obrazlari (agar mavjud bŏlsa) (X’ , ’) dagi neytral va simmetrik elementlariga teng bŏlishi bevosita kelib chiqadi.
Ta’rif. (X, ), (X’ , ’) gomomorf algebralar berilgan bŏlsin. Agar : X X’ gomomorfizm biektsiya bŏlsa, u holda (X, ) va (X’ , ’) algebralar izomorf , biektsiya esa berilgan algebralar izomorfizmi deyiladi.
Ravshanki, agar : X X’ - izomorfizm bŏlsa, u holda -1 : X X’ akslantirish ham izomorfizm bŏladi.
(X, ), (X’ , ’) algebralar orasida izomorflik munosabatini biz (X, ) (X’ , ’) kabi belgilaymiz.
Masalan, (R+ , ,1) (R ,+, 0) ekanligini kŏrsatish uchun : R+ R sifatida (x) = ln x, x R+ , funktsiyani olamiz, u holda x,y R+ uchun (xy) = ln(xy)= lnx+lny =(x )+ (y) ŏrinli bŏladi.
Biz isbotlagan biektiv funktsiyalar xossalaridan izomorflik munosabati ekvivalentlik munosabati bŏlishi kelib chiqadi.
Algebraik sistema. Tartiblangan algebra.
Ta’rif. X tŏplam va unda qaralayotgan algebraik amallar va algebraik munosabatlar majmualaridan tuzilgan (X,, ) uchlik algebraik sistema deyila-di.
Agar = { f 1 , f 2 , …, f n }, = { 1 , 2 , …, m } kŏrinishga ega bŏlsalar, u holda (X,, ) algebraik sistema (X, f 1 , f 2 , …, f n , 1 , 2 , …, m ) kŏrinishda yoziladi.
(X, f 1 , f 2 , …, f n , 1 , 2 , …, m ) algebraik sistemada X asosiy tŏplam, f 1 , f 2 , …, f n asosiy algebraik amallar, 1 , 2 , …, m esa asosiy algebraik munosabatlar deb yuritiladi.
Ta’rifdan kŏrinib turibdiki, algebra tushunchasi algebraik sistema tushunchasini hususiy holidir.
(X,, ) algebraik sistemada yagona tartib munosabatiga ega bŏlsa, u holda (X,) algebra tartiblangan algebra deyiladi.
Masalan, (R+ , , 1), (R , +, 0) algebralar “kichik” , “katta” , “kichik emas” , “katta emas” munosabatlariga nisbatan tartiblangan algebra bŏladi, (N , , 1), (N ,+ ) algebralar esa “qoldiqsiz bŏlinadi” munosabatlariga nisbatan tartiblangan algebra bŏladi,
5.3. Xulosa. Algebraik sistemalar uchun ham tur, gomorfizm va izomorfizm kabi tushunchalarni tabiiy ravishda kiritish mumkin. Demak turli tabiatdagi algebraik sistemalarga yagona nuqtai nazaradan qarash maksadga muvofiqdir. Algebralar va algebraik sistemalarni tadqiq qilish osonlashtirishda izomorfizm tushunchasi katta rol ŏynaydi beradi. Izomorfizm nafaqat asosiy tŏplam tuzilishini, balki algebraik xossalarni strukturasini ŏzgartirmaydi. Izomorf bŏlgan algebraik sistemalarni algebraik xossalarini strukturasi bir xil bŏlgani uchun, ularni tashkil qilgan elementlar tabiatiga e’tibor bermasdan yagona nuqtai nazardan qaralishi mumkin. Bu esa abstrakt algebrani yutug’i deb hisoblanadi va algebrani zamonaviy matematikaning tiliga aylanishiga asosiy sabab bŏldi.
Tayanch tushunchalar: algebra, chekli algebra, asosiy tŏplam, asosiy algebraik amallar, asosiy algebraik munosabatlar, algebra turi, algebralar gomomorfizmi va izomorfizmi, algebraik sistema, tartiblangan algebra.
7. Nazorat savollari.
Algebra tushunchasini yoritib bering va misol keltiring.
Chekli algebra deb nimaga aytiladi?
Algebra turi qanday aniqlanadi? Misol keltiring.
Algebralar gomomorfizmi va izomorfizmi deb nimalarga aytiladi?
Algebraik sistema tushunchasini yoritib bering va unga misollar keltiring.
Shanday algebralar tartiblangan algebralar deyiladi?
|
