| Assimilatsiya. Assimilatsiya (lotincha assimilatio - "o‘xshash bo‘lish") deb tovushlarning bir-biriga ta`siri natijasida ulardan birining ikkinchisiga o‘xshash bo‘lish hodisasiga aytiladi. Odatda unlilar unlilarga, undoshlar undoshlarga assimilatsiya qilinadi.
Agar o‘zaro ta`sir natijasida tovushlar bir-biriga butunlay o‘xshash bo‘lib qolsa, to‘liq assimilatsiya deyiladi. Agar tovushlarning biror artikulyatsion - akustik belgisi o‘xshash bo‘lib qolsa, to qliq bo‘lmagan (qisman) assimilatsiya deb ataladi. Masalan, ketdi (ketti) so‘zida (t) va (d) oldingi (t) jarangsiz undosh ta`sirida o‘xshash bo‘lib qoladi. Tovushlar bir-biriga ta`sirining yo‘nalishiga ko‘ra progressiv va regressiv assimilatsiya farqlanadi. Oldin kelgan tovush keyingi tovushga ta`sir qilib, o‘ziga o‘xshatsa - progressiv assimilatsiya, aksincha, keyingi tovush oldingisiga ta`sir qilsa - regressiv assimilatsiya deyiladi. Tovushlar artikulatsiya o‘rni, usuli, jarangli-jarangsizligi va yumshoq-qattiqligi (bu hodisa rus tilida bor) bo‘yicha assimilatsiya qilinadi. O‘xshash bo‘luvchi tovushlar yonma-yon bo‘lsa - kontakt assimilatsiya, ular o‘rtasida boshqa tovushlar bo‘lib, o‘xshash bo‘luvchi tovushlar bir-biri-dan uzoq bo‘lsa - distant assimilatsiya deyiladi.
Assimilatsiya bir so‘z ichida va so‘z birikmalari oraliғida ro‘y berishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilidagi sotdi, otgan, rus tilidagi lodka, karobka so‘zlarida progressiv kontakt assimilatsiya jarangsizlanish bo‘yicha amalga oshiriladi.
Taqsimot (taxsimot), uluғsifat (uluxsifat), o‘taketgan (o‘taketgan), o‘qchi (o‘xchi), tanbur (tambur) so‘zlarida regressiv assimilatsiya uchraydi. Surnay (sunnay), kamay (kannay), tipirlatmoq (tipillatmoq), mahkam (makkam) (Toshkent shevasida) kabilar to‘la regressiv kontakt assimilatsiyaga misoldir. Qantak (o‘rik), qo‘ltiqtayoq (qo‘ltiғtayoғ), to‘ғnaғich (to‘naғich) kabilarda to‘la distant assimilatsiya uchraydi. Rus tilida distant assimilyatsiya ko‘proq uchraydi: zdravstvuyte /zdrasti/, pyatnadtsat’ /pitnadtsat’/ kabi.
Assimilatsiya hodisasi ham talaffuzini iqtisod qilishning bir turi hisoblanadi. Assimilatsiya natijasida so‘zlar qisqarishi, undagi tovushlarning artikulatsiyasi o‘xshash bo‘lib qolishi talaffuzni osonlashtirishga yordam beradi. Turli tillarda assimilatsiyaning tabiati o‘ziga xos xususiyatlariga ega. Xususan, nemis tilida jaranglilik belgisi bo‘yicha assimilatsiya uchramaydi. Bunday assimilatsiya rus va o‘zbek tillariga xosdir.
Distant assimilatsiya ko‘proq unlilarning o‘zaro ta`siri natijasida ro‘y beradi va turkiy, fin-ugor, ba`zi german tillarida uchraydi. Masalan, nemis tilida otlarning ko‘plik qo‘shim-chasidagi unli so‘z o‘zagidagi unliga o‘xshash belgilariga ega bo‘ladi. Bu hodisani umlaut deyiladi: Buch "kitob" - Biicher "kitoblar" kabi.
Progressiv assimilatsiyaning yana bir turi singarmonizm yoki unlilarning uyғunlashuvi deb atalib, u so‘zlarda (o‘zak va affiks-da) unlilarning o‘xshash artikulyasion-akustik belgilarga ega bo‘lishi bilan izohlanadi. Ba`zi afriks tillarida unlilar bir so‘z yoki so‘zlar birikmasi doirasida uyғunlashadi. Ko‘pgina urol va oltoy tillarida unlilar til oldi va til orqa, hamda lablangan-lablanmagan belgilari bo‘yicha uyғunlashadi. Masalan, turkiy tillarida, xususan, turkman, qozoq, qirғiz, turk, qoraqalpoq tillaridagi so‘zlarda til oldi yoki til orqa, lablangan yoki lablan-magan unlilar o‘xshash holatda uchraydi.
Bunda so‘z o‘zagidagi unli bilan uning affiksidagi unli uyғunlashadi. Masalan, turkman tilida: galamlar - "qalamlar", gelinlar - "kelinlar", qozoq tilida: bashtar - "boshlar", koldor - "qo‘llar", turk tilida: gol-lar - "qo‘llar", gozlar - "ko‘zlar" kabi.
Singarmonizm urғu bilan ham boғliq bo‘lib, ularning har ikkisi so‘zning fonetik belgisi hisoblanadi. Nihoyat, assimilatsiya sinxronik (yangi paydo bo‘lgan) va diaxronik (tarixiy shakllangan) bo‘lishi mumkin. YUqorida ko‘rsatilgan umlaut va singarmonizm hodisalari tovushlarning tarixiy assimilatsiyasi natijasida kelib chiqqan.
3. O‘zgarishlarning boshqa turlari. Assimilatsiya natijasida nutq tovushlari o‘rtasidagi farqlar yo‘qolib, ular bir yoki bir necha belgilari bilan o‘xshash bo‘ladi yoki uyғunlashadi. Biroq bu hodisaga aksincha bo‘lgan tovushlarning o‘zaro ta`siri ham borki, bunda tovushlarning o‘xshash-lik xususiyati yo‘qoladi. Agar so‘zdagi ikki bir-biriga o‘xshash tovushlardan biri o‘zgarib, natijada ular biror artikulyatsion-akustik belgisi yoki bir necha belgilari bilan farqlanib qolsa, dissimilatsiya (lotincha dissimilatio - "o‘xshamaslik") deyiladi. Masalan, rus va o‘zbek oғzaki nutqida dissimilatsiya ko‘p uchraydi: tumba (tunba), Tambov (Tanbov), tramvay (tranvay), kombayn (konbayn), djemper (djenper), ambar (anbar) [Avanesov R.I. Russkaya literaturnaya i dialektnaya fonetika. M., 1974, s. 194-198]. Ingliz tilida marble - "mramor" so‘zi frantsuz tilidagi marbre - so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, so‘z oxiridagi (r) tovushi dissimilatsiya natijasida (l) ga ko‘chgan.
|
