Bo‘ғin. Takt bo‘ғinlardan tashkil topadi. Bo‘ғin bir yoki bir necha tovushdan tashkil topib, bir zarb bilan talaffuz qilinadigan fonetik birlikdir. Bo‘ғin asosan unli tovush bilan boshlanadi.
Nutq tovushi asosiy fonetik birlik sanaladi. U uch aspektda o‘rganiladi: akustik, fiziologik, fonologik.
Fizikada tovush to‘ғrisidagi umumiy nazariya akustika deb ataladi. Akustika har qanday tovushlarning, jumladan nutq tovushlarning quyidagi belgilarini farqlaydi:
1) akustika tovush kuchi, ya`ni tebranish chegarasiga boғliqdir;
2) tovushlarning past balandligi tebranish tezligiga, ya`ni bir sekundda bo‘ladigan tebranish soniga boғliq. Tebranish qancha ko‘p bo‘lsa, tovush shuncha baland chiqadi, tebranish kam bo‘lsa, tovush past chiqadi;
3) tovushning cho‘ziq-qisqaligi tebranish vaqtining davomli yoki davomsiz bo‘lishiga boғliq. Tebranish davomsiz bo‘lsa, tovush qisqa chiqadi.
Nutq tovushi tembri ( sifati) asosiy ton bilan yordamchi tonlarning va shovqinning qo‘shilishidan yuzaga keladi. Tovushning tembri rezonatorlik vazifasini bajaruvchi oғiz bo‘shliғi va burun bo‘shliғining hajmi va shakliga, tovush paychalarida hosil bo‘ladigan shovqinlarning qanday bo‘lishiga ham boғliq. SHunga ko‘ra bir kishining ovozi boshqa kishining ovozidan farq qiladi.
Murakkab tovush tebranishining chastotasi bilan boshqa akustik vositalarni kelishtirib turuvchi mexanizm akustika fanida fil’tr deb ataladi.Odamning oғiz bo‘shliqlari va burun bo‘shliqlari birgalikda unlilarni hosil qiluvchi akustik fil’trni tashkil qiladi.
Fiziologik aspekt. Nutq tovushlari talaffuz organlarining ma`lum harakati bilan hosil bo‘ladi. Nutq tovushlari hosil bo‘lishda ishtirok etuvchi organga nutq organlari deyiladi. Bu organlarning yiғindisi esa nutq apparati sanaladi. Nutq apparati: 1. Nafas olish organlari. 2. Bo‘ғiz bo‘shliғi. 3. Oғiz bo‘shliғi. 4. Burun bo‘shliғi.
Ma`lum bir tilga xos bo‘lgan nutq tovushlarini hosil qilishga muvofiqlashgan nutq aparati artikulyatsion baza deb ataladi.
Tovush artikulyatsiyasi uch holatda bo‘ladi:
1.Ekskursiya - tovush hosil qilishga o‘tish.
2.Rekursiya - tovush chiqarish uchun pauza qilish (to‘xtab olish).
3.Bosh holat - asli holiga qaytish.
Artikulyatsiyada ikki hodisa juda muhim rol’ o‘ynaydi: artikulyatsiya o‘rni va artikulyatsiya usuli.
Tovush hosil qilishda nutq organlarining ishtirok etgan qismi artikulyatsiya o‘rni deyiladi. Tovush hosil qilish paytida ikki organning bir-biri bilan jipslashishi yoki jipslashmay, oradan havoning o‘tib ketishi uchun bo‘shliq qolishi artikulyatsiya usuli deyiladi.
Tovushlarning funktsional jihati. YUqorida nutq tovushlarining to‘rtinchi jihatini fonologik aspekt, deb atagan edik. Fonologiyada tovushlarning funktsional jihatlari o‘rganilishi ham ta`kidlangan edi.
Fonemani eslaylik. Fonemaga tegishli barcha artikulyatsion-akustik belgilar uning fonetik xarakteristikasi deyiladi. Masalan, p fonemasining lab-lab, portlovchi, jarangsiz kabi belgilari uning fonetik xarakteridir.
| 