|
Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universitetiBog'liq tilshunoslik nazariyasi Metateza (yoki inversiya) hodisasi tovushlar yoki bo‘
ғinlarning so‘z tarkibida o‘zaro o‘rin
almashishi bilan izohlanadi. Ba`zan so‘zda yonma-yon kelgan tovushlarning o‘zaro o‘rin
almashinuvi inversiya deb, aksincha, bir-biridan uzoq bo‘lgan tovushlarning o‘zaro almashinuvi
metateza deb yuritiladi. Bu hodisa ko‘proq o
ғzaki nutqda uchraydi: mramor (marmar), tuproq
(turpoq), yom
ғir (yoғmir), tuxfa (tufxa), supra (surpa) kabi.
Diereza (yoki tushurib qoldirmoq) hodisasi undosh tovush-larni talaffuzdan tushurib
qoldirish bilan izohlanadi: (Toshkent shevasida) go‘sht (go‘sh), rest (ros), surtmoq (surmoq), tandir
(tanir) kabi. Agar bir xil yoki o‘xshash bo‘
ғinlardan biri tushirib qoldirilsa, gaplologiya deyiladi.
Masalan, morfofonologiya so‘zi o‘rnida morfonologiya, sari
ғ yoғ o‘rnida saryoғ kabi.
So‘zga tovushni qo‘shib aytish epenteza deyiladi: nonko‘r (nonga ko‘r), ishqiboz kabi.
So‘zning boshlan
ғich qismiga tovushlarni qo‘shib aytilsa, proteza deyiladi. Turkiy tillarda,
xususan o‘zbek tilida (o
ғzaki nutqda) rus tilidan kirgan so‘z boshida kelgan undosh tovushlar
birikmasi oldidan (i), (u) unlilarini qo‘shib aytish protezaga misoldir: stantsiya (istansa, istansiya),
stol (ustol), stul (ustul), spravka (ispravka) kabi.
CHet tilidan kirgan so‘zlardagi tovushlarni ona tilidagi tovushlar bilan almashtirib talaffuz
qilish substitutsiya deyiladi. Odatda, ona tilida bo‘lmagan chet tilidagi tovushni ko‘proq
almashtiriladi. Biroq chet tilidagi tovushga o‘xshashroq tovush ona tilida boiishiga qaramay, uni
almashtirish hollari ko‘p uchraydi. CHunki har bir til o‘zining alohida tovush sistemasiga ega va
undagi tovushlar boshqa tilda qaytarilishi mumkin emas. Bunday tovushlar substitutsiyasi hodisasi
atoqli otlarda juda ko‘p uchraydi: nemischa: Vebster - Uebster, Isaak - Isaak, lotincha: Teodor -
Feodor (Fyodr), inglizcha: Tomas - Tomas kabilar.
|
| |
