ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKUL’TETI
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI
TILSHUNOSLIK NAZARIYASI
fanidan ma`ruzalar matni
Tuzuvchi: prof. Karimov S.A.
Samarqand - 2012
2
Тилшунослик назарияси” курси тилнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши,
тил ва тафаккур, тил ва нутқ, тил ва жамият ўртасидаги муносабатлар, тилнинг
жамиятдаги ўрни, ички тузилиши, тилнинг таснифи, уни таҳлил қилиш
усуллари ва шу каби масалаларга доир қарашларни ўрганади.
Tuzuvchi: prof. Karimov S.A.
1-
курс кундузги бўлим, 1-семестр
Маъруза – 22
Амалий машғулот – 18
Семинар – 18
Консультация – 2
Оралиқ баҳолаш – 15
Якуний баҳолаш - 13
Мустақил иш – 20
Жами – 88+20=108
3
1-ma`ruza: TILSHUNOSLIK FANINING
O‘RGANISH SOHASI VA MAVZULARI
R e j a :
1.Tilshunoslik fanining predmeti va vazifalari.
2.«Tilshunoslik nazariyasi» kursining mundarijasi.
3.Tilshunoslik fanining tarmoqlari.
4.Tilshunoslik fanining aspektlari.
5.Tilshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi.
Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar: til, tilning ta`rifi, tilni o‘rganish tarmoqlari,
ekstralingvistika (sotsioling vistika, metalingvistika), intralingvistika, komparativistika (qiyosiy-
tarixiy, cho
ғishtirma, areal, tipologik) tilshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi, tilshunoslik
aspektlari, tilshunoslik nazariyasi.
1. Tilshunoslik fanining predmeti va vazifalari.
Til faqat kishilik jamiyati mahsulidir. Tilsiz hech bir voqelik va hodisani, insonning
tabiatda, jamiyatda tutgan o‘rni, jamiyat taraqqiyoti yo‘llarini bilish, o‘rganish mumkin emas.
Tilshunoslik yoki til bilimi (lingvistika til haqidagi mustaqil va aniq fan bo‘lib, tilning kelib
chiqishi, tarixiy taraqqiyot jarayonlari va qonuniyatlarini ilmiy asosda o‘rganadi. Bu fan muayyan
va umumiy tilshunoslik sohalaridan iborat.
Muayyan (xususiy) tilshunoslik ma`lum bir tilning lu
ғat tarkibi, fonetik tizimi va grammatik
qurilishi, taraqqiyot yo‘llari hamda qardosh tillarga munosabatini ilmiy asosda sinchiklab o‘rganadi
va shu yo‘l bilan tilning lu
ғat boyligi, fonetikasini sinchiklab tekshiradi, ilmiy grammatikasini
yaratib beradi.
Umumiy tilshunoslik esa umuman tilning kelib chiqishi, ijtimoiy mohiyatini, jamiyatdagi
o‘rni va vazifasini, taraqqiyot yo‘lini, til bilan tafakkurning bir-biriga uzviy bo
ғliqligini, tilning
o‘zaro munosabatini o‘rganadi hamda tilshunoslikni tekshirish usullarini yaratadi. Umumiy
tilshunoslik ayrim tilshunoslikni, bir guruh tilshunoslikni va qardosh tilshunoslikni o‘rganish,
tekshirish natijasida aniqlangan til hodisasini, til dalillarini umumlashtirib, ilmiy xulosalar chiqaradi
va shu asosda til qonuniyatlarini aniqlab beradi.
Ko‘rinadiki, tilshunoslik inson tilini o‘rganadigan mustaqil fandir. Tilshunoslik dastlab,
amaliy ahamiyatgagina ega bo‘lgan fan sifatida yuzaga kelgan bo‘lsa, hozir sof nazariy xarakterdagi
fanga aylandi.
Bashariyat XX asr bilan xayrlashib, uchinchi ming yillikka qadam qo‘ydi. Insoniyat bugungi
kunga kelib, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ulkan yutuqlarga erishdi. Odamzod o‘zining aql-
zakovati va mehnati bilan juda ko‘p yangiliklar yaratdi.
Ma`naviy boyliklar orasida tilshunoslik ilmida to‘plangan bilimlar muhim o‘rin tutadi. Har
bir davrning buyuk tilshunoslari bo‘ladi. Ular o‘z yurti va xalqining tili haqidagi fikrlarini o‘rtaga
tashlaganlar. Xalqni buyuk maqsadlar sari etaklovchi bayroq sifatida namoyon bo‘ladigan
ғoyalarning muayyan davr mafkurasiga aylanishida tilshunoslik bilimlari katta ahamiyat kasb etadi.
Til va uning ta`rifi. Hozirgacha til ikkita bir-biriga zid dunyoqarash idealistik va
materialistik nuqtai nazardan ta`riflanadi. Ongni birlamchi, materiyani ikkilamchi deb biluvchi
idealistik yo‘nalishdagi olimlar tilga quyidagicha ta`rif berishadi:
«Til tafakkurni ifoda qiluvchi ishoralar majmuidir» (F.de Soseyur). «Til – odam ongining
ishtirokisiz, uning tashqi dunyoga nisbatan bo‘lgan mexanik harakatidir» (L.Blumfil’d). «Til fikrni
ifoda qilishga mo‘ljallangan, talaffuz qilinadigan, chegaralangan tovushlar majmuidir» (B.Grosse).
Bu ta`riflarning birortasi tilning to‘liq ta`rifi emas, chunki ular tilning ijtimoiy mohiyatini
ochib berolmaydi.
Olimlar tilning kishilik jamiyatida tutgan o‘rni naqadar muhim ekanini ko‘rsatib, til
kishilarning eng muhim aloqa vositasidir, deb ta`riflaydilar.
4
Til asrlar davomida jamiyatga xizmat qiladi, ularning ehtiyojlarini to‘la-to‘kis bajaradi,
garchand, til o‘zgaruvchan hodisa bo‘lsa-da, u faqat o‘zining ichki ob`ektiv qonunlari asosida
rivojlanadi.
Til o‘ziga xos semiologik tizim bo‘lib, jamiyatda asosiy va eng muhim fikr almashish quroli,
jamiyat tafakkurining rivojlanishini ta`minlovchi, avloddan-avlodga madaniy-tarixiy an`analarni
etkazuvchi vosita xizmatini o‘taydi.
2. «Tilshunoslik nazariyasi» kursining mundarijasi.
«Tilshunoslikka kirish» kursi tilning boshqa hodisalar ichida tutgan o‘rni, tuzilishi va tilning
taraqqiy etish qonuniyatlari haqidagi, umuman til haqidagi fanning asosiy tushunchalarini
o‘rganadi. Bu kursning yana bir muhim vazifasi shundan iboratki, tilshunoslik fanida
qo‘llaniladigan terminlar, tushunchalar tizimi bilan tanishtiradi. SHuning uchun bu kurs umumiy
tilshunoslikning dastlabki bosqichi bo‘lib, umuman murakkab til hodisalarini to‘
ғri tushunishga,
ma`lum bir til hamda qardosh til guruhlarini bir-biriga solishtirib, ma`lum til hodisalarini, lu
ғat
tartibini, fonetik tizimi va grammatik qurilishini ilmiy asosda chuqur o‘rganish uchun nazariy va
amaliy jihatdan zamin yaratib beradi.
3. Tilshunoslik fanining tarmoqlari. Kishilarning eng muhim aloqa vositasi bo‘lgan tilni
tilshunoslik fani o‘rganadi. Uning uch tarmo
ғi mavjud:
1. ekstralingvistika (ekstra – tashqi, lingvistika – tilga xos) tildan tashqarida, ammo bevosita
til bilan bo
ғliq bo‘lgan xususiyatlarni o‘rganadi. ekstralingvistika quyidagi tarmoqlarga ajraladi:
A. Sotsiolingvistika. Bunda tilning tabiati va ijtimoiy vazifasi o‘rganiladi.
B. Metalingvistika. Bunda til va tafakkur, tilning mazmun tomoni, nutq faoliyati, til
birliklarining matn va sharoit bilan aloqasi o‘rganiladi.
2. Intralingvistika. Bunda tilning ichki tizimi, uning birliklari va kategoriyalari, tilning
fonologik, leksikologik va grammatik qurilishi o‘rganiladi.
3. Komparativistika. Bunda tillar qiyosiy tarzda o‘rganiladi. Bu soha uchga bo‘linadi:
A. Qiyosiy tilshunoslik. Bu soha o‘z navbatida qiyosiy-tarixiy va cho
ғishtirma
tilshunoslikka bo‘linadi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik bir-biriga qarindosh bo‘lgan tillarni o‘rganadi.
Turli tizimdagi tillarni qiyosiy o‘rganish cho
ғishtirma tilshunoslik ob`ektidir.
B. Areal (maydon) tilshunoslik. Tilning tarqalish doirasi, tillar xaritasi, mamlakatlarni til
tomondan tasvirlash areal tilshunoslik predmeti sanaladi.
V. Tipologik tilshunoslik. Tipologiya tillarning qurilishidagi umumiy, universal holatlarni
tekshiradi. Bunda barcha tillar, ularning qarindosh yoki qarindosh emasligidan qat`iy nazar
o‘rganilaveradi.
Tilshunoslik fanining sanab o‘tilgan tarmoqlari negizida turli nazariyalar paydo bo‘lgan.
4. Tilshunoslik fanining aspektlari. Tilshunoslik fani ham ko‘p aspektli fanlar qatoriga
kiradi. Uning aniq til faktlariga ko‘ra bir necha turi mavjud:
Struktural tilshunoslik.
Xususiy tilshunoslik.
Umumiy tilshunoslik.
Amaliy tilshunoslik.
Nazariy tilshunoslik.
Tilshunoslikda til komponentlarining ichki munosabatlarini, o‘zaro bo
ғliqligini, tilning
struktura tomonini yoritish maqsad qilib qo‘yilgan yo‘nalishi struktural tilshunoslik deb ataladi.
Xususiy (konkret) tilshunoslik har bir konkret tilning fonetik tizimi, lu
ғat tarkibi, grammatik
qurilishi va ularning taraqqiyot yo‘llari hamda bu tilning boshqa tillarga munosabatini o‘rganadi va
shu asosda konkret tilning ilmiy grammatikasini yaratishga intiladi.
Umumiy tilshunoslik ma`lum bir tilning emas, balki umuman til qonunlari, tilning paydo
bo‘lishi, tilning jamiyatdagi o‘rni va vazifasi kabi masalalarni tadqiq etadi. SHuningdek, bu fanda
5
konkret tillarni, til guruhlarni, qardosh tillarni o‘rganish natijasida aniqlangan til faktlari
umumlashtirilib, muhim ilmiy-nazariy xulosalar chiqariladi.
Umumiy tilshunoslik – inson tilini ilmiy o‘rganadi- gan fan bo‘lib, uning asosiy maqsadi
tilshunoslik fanining predmeti va vazifalari, tilning mohiyati, tilning tuzilishi, til va nutq, til va
tafakkur, tildagi belgilar tizimi, til va jamiyat, til taraqqiyoti, tilshunoslik maktablari va
yo‘nalishlari, tillarni ilmiy tadqiq etish usullari haqida ma`lumot berishdan iborat. SHu jarayonda
tilning tipologik belgilari aniqlanadi.
Umumiy tilshunoslik fani tilning tabiati va mohiyati, tilning jamiyat va tafakkur bilan
munosabati, tilning strukturasi va sistemalilik xarakteri, tilning kelib chiqishi va taraqqiyot
qonunlari, tillar tipologiyasi va tasnifi, tilni o‘rganish metodlari kabi muammolarni o‘rganadi.
Tilshunoslikning lingvistik masalalarini amaliy yo‘l bilan o‘rganuvchi sohalari amaliy
tilshunoslik sanaladi. Uning eksperimental fonetika, lingvistik tahlil, leksikografiya kabi
yo‘nalishlari mavjud.
Nazariy tilshunoslik – tilshunoslikka doir asosiy qarashlar,
ғoyalar, nazariyalar haqidagi
tizimdir. Unda til haqidagi asosiy tushuncha va tamoyillar, qarashlar umumlashtiriladi. Tilning
asosiy muammolari va dolzarb masalalari haqidagi yangi nazariyalar ol
ғa suriladi.
«Tilshunoslik nazariyasi» kursida tillarni o‘rganish sohasida quyidagi muammolar doirasida
mavjud bo‘lgan nazariyalar haqida ma`lumot beriladi:
1. Tilshunoslik tarixida mavjud bo‘lgan oqimlar va maktablarda til muammolarining
o‘rganilishi.
2.Tilshunoslikdagi falsafiy yo‘nalish.
3.Tilning nazariy masalalari. Til va nutq. Til va tafakkur. Tildagi belgining tabiati haqida.
Mantiqiy va grammatik kategoriyalar. Til va jamiyat. Tilda shakl va mazmun.
4.Til qurilishi masalalari. Til qurilishida pragmatika va sintagmatika. Til fonologiyasi,
leksikologiyasi, grammatikasi, so‘z yasalishi. Lingvistik tipologiya. Tillarning tipologik va
geneologik tasnifi.
5.Tillarni o‘rganishdagi qiyosiy-tarixiy, cho
ғishtirish, tasviriy, riyoziyot, avtomatlashtirish,
jo‘
ғrofiya metodlar va ularning mohiyati.
5. Tilshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi. Til tilshunoslik fanining ob`ekti bo‘lib, u
insonning bevosita kuzatishi va mustaqil ilmiy izlanishlari uchun ham xizmat qiladi.
Tilshunoslik fani til bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borganda, boshqa fan materiallarini ham
hisobga oladi. Jumladan:
1. Tilshunoslik birinchi navbatda falsafa bilan chambarchas bo
ғliqdir, chunki falsafa
tilshunoslikning metodologiyasini belgilab beradi. Masalan, dialektika, sinergetika, til va tafakkur
haqidagi ta`limot tilshunoslikning metodologik asoslarini tashkil etadi.
2. Tilshunoslik psixologiya bilan ham chambarchas bo
ғliqdir. Tilshunoslik bilan psixologiya
o‘rtasida mavjud bo‘lgan muammolar psixolingvistikada o‘rganiladi.
3. Tilshunoslik tarix bilan ham o‘zaro bo
ғliq, chunki tilning luғat tarkibi, uning ish ko‘rish
doirasi va xarakteri jamiyat tarixi bilan uzviy aloqadadir.
4. Tilshunoslik etnografiya bilan ham bo
ғliq. etnografiya xalqlarning kelib chiqishi, tarkibi,
urf-odatlari, moddiy, ma`naviy va ijtimoiy madaniyatini o‘rganadi. Tilshunoslik fani u yoki bu tilni
o‘rganishda xalq etnografiyasi materiallaridan foydalanib ish ko‘radi.
5. Tilshunoslik tafakkur qonunlari va fikrlash shakllari haqidagi fan bo‘lgan mantiq bilan
ham bo
ғliq.
6. Ma`lumki, ijtimoiy tuzumga aloqador, hayot bilan va kishilarning jamiyatdagi
munosabatlari bilan bo
ғlangan; ijtimoiy jamiyatning sinflarga bo‘linishi, ijtimoiy ishlab chiqarish
munosabatlarini o‘zgartirish bilan bo
ғliq qonunlarni sotsiologiya fani o‘rganadi. Bu fan tilshunoslik
bilan uzviy bo
ғliq holda taraqqiy etadi.
7. Qadimiy moddiy madaniyat yodgorliklari asosida kishilik jamiyatining o‘tmishini
o‘rganuvchi fan – arxeologiya ham tilshunoslik bilan bo
ғliqdir.
6
8. Tilshunoslik adabiyotshunoslik bilan uzviy bo
ғlan gandir. Ularning aloqasi, stilistika,
adabiy til tarixi, badiiy adabiyot muammolarini o‘rganishda yaqqol ko‘zga tashlanadi.
9. Garchi tilshunoslik fani ijtimoiy fan bo‘lsa-da, fizika, kibernetika, matematika, fiziologiya
kabi tabiiy fanlar bilan ham bo
ғliq holda rivojlanadi.
Nutq tovushlari xususiyatlarini tasnif qilish tamoyillarini o‘rganishda fizika fanining
akustika bo‘limi tilshunoslikka, uning fonetika sohasiga katta yordam bermoqda.
CHet tillarni o‘qitish, mashina yordamida tarjima qilish, turli tipdagi lu
ғatlarni tuzishda
tilshunoslik matematik metodlarga va kibernetika fani yutuqlariga tayanadi.
Tovushlar artikulyatsiyasi va eshitish qobiliyatini o‘rganganda, nutqiy qobiliyatning buzilish
sabablarini tekshirganda tilshunoslik fiziologiya, tibbiyot singari fanlarning yutuqlariga tayanib ish
ko‘radi.
Tilshunoslikning turli fanlar bilan aloqasi natijasida har xil nazariyalar paydo bo‘ldi.
Tilshunoslik til haqidagi mustaqil ijtimoiy-tarixiy fan bo‘lib, uning ob`ekti bo‘lgan til
tilshunoslikdan tashqari bir necha fanlar tomonidan o‘rganishni talab qiladigan murakkab soha
bo‘lib hisoblanadi.
SHunday qilib, tilshunoslik tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, til va tafakkur, til va
jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar, tilning jamiyatdagi o‘rni, ichki tuzilishi – tilning tasnifi, uni tahlil
qilish usullari va shu kabi masalalarni o‘rganadigan fandir.
2-ma`ruza. TIL IJTIMOIY HODISA
| 