ora, o‘git, o‘yin, o‘
ғil, adash, o‘sha so‘zlarining; ola ip kesildi, dumini likkilatmoq
frazeologizmlarining etimologiyasiga e`tibor beraylik.
Til va jamiyat muammosi doirasida ko‘zdan kechirish lozim bo‘lgan masalalardan yana biri
har bir tilning vazifaviy uslublaridir.
Vazifaviy uslublarning rivojlanishi tarixiy va zaruriy hodisa bo‘lib, bu rivojlanayotgan
hamda shakllanayotgan milliy birlikning ijtimoiy-siyosiy, xo‘jalik va madaniy hayotning yanada
o‘sishi, jamiyatda tilga bo‘lgan yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishini taqozo etadi. Bu jarayonda har
bir tilda uslublarning quyidagi guruhlari shakllandi:
9
1. Adabiy-badiiy uslub. Buning o‘zi she`riy uslub va nasriy uslub deb ikkiga bo‘linadi.
2. Ijtimoiy-publitsistik uslub. Bunga gazeta-jurnal, adabiy-tanqidiy ishlar, pamfletlar,
maqolalar va ocherklar uslubi kiradi.
3. Ilmiy bayon uslubi. Buning tarkibi nutq vositalarining turli ko‘rinishidan iborat (tibbiyot,
huquq, falsafa va boshqalar). Ilmiy, ilmiy-ommabop asar, maqola, risolalarning uslubi ham o‘ziga
xos xususiyatga ega bo‘ladi.
4. Kasb-hunar, texnika uslubi. Bu ishlab chiqarish, texnika adabiyotlari uslubidir. Bu uslub
ishlab chiqarish, texnika, harbiy va boshqa turli xil kasblar sohasida ish quruvchilar uchun xizmat
qiladi.
5. Qonunlashtiruvchi hujjatlar, buyruqlar, topshiriqlar uslubidan iborat rasmiy hujjatlar
uslubi.
6. Har xil yozishmalar, kundaliklar va xatlarga xos bo‘lgan maktubiy uslub.
Jamiyatning madaniy saviyasi har bir kishining tildagi uslubiy jihatlarni egallab olishini,
ya`ni uslublardan vaziyatga qarab foydalanishini taqozo etadi.
Til va jamiyat muammosini yanada chuqurroq va aniqroq anglash uchun ularning til tizimi,
til qurilishiga munosabatini to‘
ғri anglash muhimdir.
Har bir adabiy tilda so‘zlaydigan yoki yozadigan kishi sharoit taqozasiga ko‘ra tilda mavjud
so‘zlar, grammatik shakllar, so‘z birikmalari va gap tuzilishining ma`lum qismidangina
foydalanadi. Mana shu ma`noda tilning zahiraviy imkoniyatlari hattoki jamoa nutqi doirasida ham
hech qachon to‘li
ғicha ishga solinmaydi.
Tilning imkoniyatlari uning reallashgan, amalda qo‘llanuvchi holatidan doimo ortiq va keng
bo‘ladi. Har tildagi mana shunday boy imkoniyatlar bu tilning umumiy vositalari tizimini tashkil
etadi.
Til tizimini: a) tilda amalda mavjud, qo‘llanayotgan, b) tilda o‘tmishda qo‘llangan, v) tilda
kelajakda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlar majmui, murakkab yi
ғindisi deb tushunish
kerak.
Til tuzilishi muayyan davrda qo‘llanayotgan real tizimlardir. Til tuzilishi tildagi ko‘pqirrali
unsurlarning bir butunlik doirasidagi birligidir. Til tuzilishida til tizimidagi imkoniyatlar amalga
oshadi. Til tuzilishi har qanday tilning asosi bo‘lib, u nutqda turli darajada yuzaga chiqadi,
namoyon bo‘ladi. Bunga sabab kishilar tildan turli konkret sharoit va holatlarda foydalanadi. Har
bir tilning tuzilishi bu tildagi mavjud fonema, morfema, sintaktik qurilmalar yi
ғindisi va ushbu
vositalarning o‘zaro munosabatidan iboratdir.
Til qurilishining o‘ziga xos shakllanishi jarayonida tilning ijtimoiy tabaqalanishi vujudga
keladi. Ijtimoiy tabaqalanish natijasida mavjud tilning jamiyat uchun xizmati bir necha yo‘nalishda
bo‘ladi.
1. Hududiy tabaqalanish. Umumxalq tilining son jihatdan nisbatan kam bo‘lgan hududiy,
sotsial va professional jihatdan umumiylikka ega bo‘lgan kishilar foydalanadigan ko‘rinishi dialekt
deb yuritiladi. Har bir dialekt o‘z til sistemasi va strukturasiga ega.
2. Nutq jarayoni kimga qaratilganligi bilan farqlanadi. SHunga ko‘ra u dialog, monolog va
polilog shaklida bo‘ladi.
Dialog - nutq tuzilishining asosiy ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, sotsial nutqiy aloqalarning
tabiiy shakllaridan hisoblanadi. Dialog, akad L. V. SHcherba fikri bilan aytganda, «shunday
ustaxonaki, unda tilning har turli o‘zgarishlari quyiladi va yi
ғiladi».
Katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan nutqiy aloqaning dialog shakli keng tarqalgan.
CHunki bu shakl orqali millionlab kishilar ijtimoiy turmushda - oilada, ishlab chiqarish jarayonida,
jamoat joylarida fikr almashadi.
So‘zlovchining o‘ziga qaratilgan, boshqa shaxsning tinglash va javob berishini e`tiborda
tutmaydigan nutq monolog hisoblanadi.
Ko‘p kishining o‘zaro suhbati polilog sanaladi.
3. Adabiy tilning ifodalanish jihatidan tabaqalanishi. Umumxalq tilining ishlangan, sayqal
berilgan, ma`lum me`yorga solingan, xalqning turli madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli
adabiy til hisoblanadi. Adabiy tilning ikki ko‘rinishi bor: 1) yozma ko‘rinish, 2) o
ғzaki ko‘rinish.
10
4. Tilning ijtimoiy jamoa faoliyatiga ko‘ra tabaqalanishi. Tilning inson faoliyatining u yoki
bu sohasi bilan bo
ғliq vazifalariga ko‘ra ajratiladigan uslublari vazifaviy uslublar sanaladi: badiiy
uslub, so‘zlashuv uslubi, publitsistik uslub, ilmiy uslub, rasmiy-ish uslubi.
5. Muayyan ijtimoiy guruh kishilari foydalanadigan til sotsial dialekt sanaladi. Bunday til
jargon va argo deb ataladi.
Tilning ijtimoiy yashash va ijtimoiy taraqqiyot sharoitlarini o‘rganuvchi sohasi
sotsiolingvistika deb ataladi. Sotsiologiya va lingvistikaning sintezidan iborat bo‘lgan bu soha til
bilan ijtimoiy hayot faktlari aloqasi; ekstralingvistik omillar ta`sirida til taraqqiyotidagi faol
jarayonlar; radio, televidenie, kino kabilarning keng tarqalishi bilan tilning o
ғzaki va yozma shakli
o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishi, til siyosatini yuritishning vazifa va shakllari; keng xalq ommasi
nutq madaniyatini ko‘tarish kabi muammolar bilan shu
ғullanadi.
Sotsiolingvistika atamasi doirasida til va jamiyat o‘rtasidagi munosabat, uning rivojlanishi,
xalqning ijtimoiy tabaqalanishi bilan bo
ғliq holda tilda vujudga keladigan farqlar muammosi
o‘rganiladi. Sotsiolingvistika tilning o‘zgarish nazariyasiga amal qilib, tilning ijtimoiy muhitga
ko‘ra o‘zgarish xususiyatlarini o‘rganadi.
Sotsiolingvistik nuqtai nazardan ham tillarning tipologiyasi mavjud bo‘lib, u tilning
jamiyatdagi ijtimoiy mavqeini inobatga olgan holda o‘rganadi.
Sotsiolingvistik tipologiyada quyidagilar mavjud:
1. Tilning grammatikasi va lu
ғatini yaratishga xizmat qiluvchi standartlashtirish mezoni.
Bunda ma`lum bir tilda gaplashuvchilar tomonidan tan olingan adabiy til tushuniladi.
2. Ma`lum bir tilda gaplashuvchi jamiyatning bor-yo‘qligi tan olinsa, bu uning hayotiylik
mezoni sanaladi. Agar til hayotiy, tirik bo‘lsa, bu tilni ona tilim deb biladigan, uni e`zozlaydigan
jamiyat ham mavjud bo‘ladi.
3. Ma`lum bir tilning jamiyat tomonidan ishlatilishi natijasida uning mo‘`tadil, bir tekis
rivojlanib turishi nazarda tutilsa, tarixiylik mezoniga amal qiladi.
4. Ma`lum ijtimoiy guruh uchun ona tili sifatida xizmat qilayotgan u yoki bu til boshqa
tillardan tuzilishi jihatidan tubdan farqlanishi yoki bir tilning varianti sifatida namoyon bo‘lishi
avtonomlik mezoniga amal qiladi. Turkiy tillarning har biri bir-biriga avtonomdir.
Sanab o‘tilgan mezonlar asosida tillarning sotsiolingvistik tasnifi amalga oshiriladi.
Sotsiolingvistik jihatdan jahon tillarining quyidagi tiplari mavjud:
1. Adabiy til me`yoriga ega bo‘lgan, jamiyatda davlat tili, adabiy til sifatida xizmat qiluvchi
tillar standart tillar sanaladi. Masalan, o‘zbek, rus, tojik, turkman, ukrain kabi tillar.
2. YOzuvga ega bo‘lib, o‘z davrida mukammal takomiliga etgan, buyuk asarlar yaratilgan
tillar klassik tillar sanaladi. Klassik tillar o‘z davri uchungina emas, balki tillarning keyingi
taraqqiyoti uchun ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Bunday tillarning adabiy tillardan farqi shundaki,
ular o‘lik tillardir. Masalan, lotin tili, sanskrit tili, su
ғd tili, xorazmiy tili.
3. Son jihatidan ko‘p bo‘lmagan kichik xalqlarga xizmat qiluvchi, o‘z yozuviga ega
bo‘lmagan tillar mahalliy tillar sanaladi. Masalan, Amerika mahalliy hindularining tili.
4. Kreol tillar. Mustamlakachilik natijasida dunyoning turli qit`alarida ingliz, frantsuz,
ispan, portugal tillari elementlari aralashuvidan tashkil topgan tillar. Masalan, Gaiti, Aruba,
Bonayre orollarida paydo bo‘lgan gatti, ispan-nautal, papiyamento tillari kreol tillari jumlasiga
kiradi.
5. Pijin tillari. Mahalliy tillarning Evropa tillari bilan chatishuvi natijasida yuzaga kelgan.
Pijin tillari kreol tillarining dastlabki bosqichidir. Masalan, rus tilining xitoy dialekti asosida
shakllangan til kyaxti deb nomlanuvchi til pijin tilidir.
6. Sun`iy tillar. Maxsus yaratilgan xalqaro aloqa tillari. Bunday sun`iy tillar qatoriga
esperanto, ido, volyapyuk, oktsidental, interlingva, neo tillari kiradi.
7. Ma`lum bir qabila, xalq, millat tarkibiga kiruvchi kichik hududga tarqalgan aholi tili
dialektdir.
Xullas, jamiyatga til qanchalik zarur bo‘lsa, til uchun jamiyatning bo‘lishi shunchalik
zarurdir. Tilsiz jamiyat bo‘lmaganidek, jamiyatsiz til ham bo‘lmaydi. Uning qonuniyatlarini
sotsiolingvistika o‘rganadi.
11
3-ma`ruza: FONETIKANING O‘RGANISH SOHASI
|
