B) Stoxastik bog‘lanishlarni o‘rganish uchun juft korrelyatsiyalar usulini qo‘llash

Korrelyatsion tahlilning asosiy vazifalaridan biri omillarning natijaviy ko‘rsatkichlar kattaligiga (mutlaq o‘lchamda) ta’sirini aniqlashdan iborat. Bu masalani yechish uchun o‘rganilayotgan bog‘lanish (to‘g‘ri chiziqli, egri chiziqli) tavsifini yaxshiroq aks ettiradigan mos turdagi matematik tenglama tanlab olinadi. Bu korrelyatsion tahlilda muhim ahamiyatga ega, chunki masalani yechish yo‘llari va natijalarni hisoblash regressiya tenglamasini to‘g‘ri tanlashga bog‘liq.

Bog‘lanish tenglamasini asoslash parallel qatorlarni solishtirish, ma’lumotlar va chiziqli grafiklarni guruhlash yordamida amalga oshiriladi. Nuqtalarni grafikka joylashtirish o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar o‘rtasida to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish
yoki egri chiziqli bog‘lanish shakllanganligini ko‘rsatadi.

Korrelyatsiya koeffitsiyenti 0 dan 1 gacha qiymat qabul qilishi mumkin. Qiymati 1 ga qancha yaqin bo‘lsa, o‘rganilayotgan holat bilan bog‘lanishshunchalik chambarchas bo‘ladi va aksincha.

Analitik ishni kompyuter dasturlari vositasida bajarish davr talabidir. Buning zaruriyati boshqaruv qarorlari uchun asos bo‘ladigan axborotlarni o‘ta tez va o‘z vaqtida olinishini ta’minlashdir.

Hozirgi zamon axborot texnologiyalari hamma iqtisodiy ma’lumotlarni, shuningdek, korxona faoliyati tahlilini ko‘rib chiqishni ham butunlay kompyuterlashtirish imkonini beradi. Natijada esa:

– iqtisodchi-tahlilchilar ishining samaradorligi oshadi. Ular texnik ishdan bo‘shab, chuqur tadqiqotlarni amalga oshirishga yordam beradigan ijodiy faoliyat bilan, qiyin iqtisodiy masalalarni yechish bilan shug‘ullanadilar;

– iqtisodiy jarayonlar chuqur va har tomonlama tahlil qilinadi, korxona samaradorligini oshirish usullari o‘rganiladi;

– tahlilning tezkorligi va sifati, uning umumiy holati va ta’siri oshadi.

Analitik hisoblarni kompyuterlashtirish zamonaviy elektron hisoblash mashinalirini qo‘llash amalga oshiriladi. Ularning bazasida esa avtomatlashtirilgan buxgalter, iqtisodchi, moliyachi, tahlilchi va boshqa ish joylari yaratilmoqda.

Avtomatlashgan iqtisodchi-tahlilchining ish joyi bu informatsiya, dastur va texnik resurslar yig‘indisi bo‘lib, u analitik hisoblarni mutaxassis boshqaruvida avtomat tarzda amalga oshirishni ta’minlaydi.

Tahlilchi AIJini yaratish uchun shart bo‘lgan talablardan biri bu texnik bazaning (HMlarning), korxona xo‘jalik faoliyati ma’lumot bazasining, bilimlar bazasining (tahlil metodikasi va usullari) va analitik masalalar yechimini avtomatlashtiradigan dastur vositalarining mavjudligidir.

Tahlilchining AIJini yaratish bir qator uslubiy, texnik, dasturiy va axborot ta’minot bilan bog‘liq bo‘lgan elementlarni tashkillashtirishni talab qiladi.

Uslubiy ta’minot umumiy va xususiy uslubiy tizimlar yig‘indisidan iborat.

Texnik ta’minot axborot tizimning ishlashiga mo‘ljallangan: kom-pyuterning turli xil modellari, yig‘ish, ko‘rib chiqish, ma’lumotni chiqarish va yetkazib berish kabi texnik vositalar kompleksini o‘z ichiga qamrab oladi.

Dasturiy ta’minotiga umumtizim hamda maxsus dastur mahsulotlari kiradi. Umumtizim dastur ta’minotiga turli xildagi ma’lumotni ko‘rib chiqishga mo‘ljallangan universal dasturlar, misol uchun, statistik ma’lumotlarni ko‘rib chiqish uchun maqbullashtirishga oid masalalarni yechish uchun paketlar kiradi. Maxsus dastur ta’minotiga maxsus soha bo‘yicha ishlab chiqilgan dasturlar to‘plami (maxsus analitik masalalarni yechishga qaratilgan) kiradi. Ular lokal va kompleks (umumiy) programmalar bo‘lishi mumkin.

Lokal dasturlar bir xil ko‘rinishdagi masalalarni yechishda bir necha marotaba foydalanishga mo‘ljallangan.

Korxona faoliyatining hamma sohasini qamrab oluvchi, kompleks tahlil dasturi juda murakkab tuzilgan tizimni o‘z ichiga qamrab oladi. Uni ishlab chiqarishda quyidagilar talab qilinadi:

1. 
   kompleks iqtisodiy tahlil masalalarini izohlash;
   
2. 
   algoritm va masalani yechish modellarini ishlab chiqish, ya’ni ShEHM
   uchun masalalarni matematik izohlash;
   
3. 
   yangi axborot tizimni ishlab chiqish, AIJ tahlilchi uchun ma’lumotlar bazasini yaratish;
   
4. 
   iqtisodiy tahlil masalalarini yechish uchun ShEHM algoritm tilida dastur ishlab chiqish;
   
5. 
   AIJ tahlilchini korxona faoliyatini boshqarish amaliyotiga joriy qilish.