Nomenklaturasi va izomeriyasi. Benzol qatori uglevododrodlarini nomlash uchun benzol asos qilib olinib, undagi nechta vodorod atomlari qanday radikalga almashgan bo’lsa, shu radikal o’qilib, oxiriga benzol so’zi qo’shib yoziladi.
CH3
C H3 CH2―CH3 CH2― CH2 ― CH2 HC
CH3
Metilbenzol etilbenzol propilbenzol izopropilbenzol
Benzol gomologlari alkilbenzollar deyiladi. Benzol uglevodorodlarni bir atom vodorodga kam yozilsa, bir valentli aromatic radikallar yoki arillar (Ar bilan belgilanadi) hosil bo’ladi.
Masalan, benzoldan C6H5― fenil (uni ph bilan belgilanadi), taluoldan
CH3C6H4― tolil, ksiloldan (CH3)2C6H3― ksilillar hosil bo’ladi. Benzolning ikki valentli radikali C6H4Benzol halqasidagi hamma uglerod va vodorod atomlari bir xil qiymatga ega bo’lganligi uchun uning bir atom vodorodi o’rniga almashingan hosilalari bitta izomerga ega bo’ladi.
Benzol halqasidagi ikkita vodorod atomlari alkillarga o’rin almashsa, ularning joylanishiga qarab uch xil isomer hosil bo’ladi.
Agar alkillar yonma-yon turgan uglerod atomlarida joylashgan bo’lsa, orto-izomer (“o” harfi bilan belgilanadi) deyiladi.
Agar alkillar bitta uglerod atomi bilan ajralgan uglerod atomlariga joylashgan bo’lsa, meta-izomer (“m” vharfi bilan belgilanadi) deyiladi. Agar alkillar ikkita uglerod atomi bilan ajralgan uglerod atomlariga joylashgan bo’lsa, para-izomer (“p” harfi bilan belgilanadi) deb aytiladi.
Olinish usullari. Aromatik uglevodorodlar, asosan toshko’mir va neftni qayta ishlab olinadi.
Metallurgiya sanoatida ishlatiladigan koks olish uchun toshko’mir yuqori temperaturada quruq haydaladi. Natijada koks gazi, toshko’mir smolasi, ammiakli suv va koks hosil bo’ladi. Koks gazi yonilg’I va xomashyo sifatida ishlatiladi. Toshko’mir smolasini maxsus haydaydigan asbobda qayta haydab fraksiyalarga ajratiladi. Fraksiyalarni qayta ishlab benzol, toluol, ksilol, naftalin, antratsen, fenantren va boshqa aromatic uglevodorodlar olinadi.
Arenlar quyidagi usullar bilan sintez qilinadi:
1.1877-yilda Sh.Fridel- D.krafts usuli bo’yicha ham labaratoriyada, ham sanoatda aromatik uglevodorodlar aromatik yadroga alyuminiy xlorid ishtirokida alkyl xlorid ta’sir ettirib olinadi.
|
