Amaliy mashg’ulot – 14. Elektron tijorat tizimlar va elektron raqamli imzo.
Reja:
1. E-mail tushunchasi
2. An’anaviy va elektron hujjat almashish
3. Elektron raqamli imzo.
4. ERI ro‘yxatga olish markazi.
5. E-xat.
Tayanch so‘z va iboralar: Kompyuter tarmoqlari, lokal tarmoq, global tarmoq, topologiya,
server, hub, svitch, Internet, intranet, Wi-fi, Dial-Up
E-mail tushunchasi.
Internet tizimi undan foydalanuvchilarga juda ko‘p turdagi axborot almashish xizmatlarini
taqdim etadi. Ana shunday xizmatlaridan biri - elektron pochta (E-mail) xizmatidir. Elektron
pochta (E-mail) maxsus dastur bo‘lib, uning yordamida istalgan foydalanuvchi dunyoning istalgan
joyidagi elektron adresga xat, hujjat yoki ixtiyoriy faylni jo‘natishi va aksincha, qabul qilib olishi
mumkin. Eng asosiysi xat manzilga bir zumda yetib boradi. Lekin undan foydalanish uchun
avvalambor foydalanuvchi bu tarmoqda o‘zining shaxsiy elektron adresiga ega bo‘lishi lozim.
Elektron adresni o‘zingiz ham ochib olishingiz mumkin, faqat buning uchun kompyuteringiz ayni
vaqtda Internet tarmog‘uga ulangan holda ishlab turgan bo‘lishi lozim.
E-mailda elektron manzilni qayd qilish.
Internetda yangi shaxsiy elektron pochta (E-mail) adresini qayd (registratsiya) qilishda
Internetning biror server orqali, masalan, www.mail.ru qidiruv tizimida yangi elektron adres
ochish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi.
Dastlab Internetga ulangan kompyuterda Internet Explorer dasturi (Opera, Mozilla Firebox
va shunga o‘xshash istalgan brauzerlar) ishga tushiriladi, hosil bo‘lgan dastur oynasining Адрес:
- adreslarni kiritish satriga klaviaturadan foydalanib www.mail.ru yozuvini kiritish kerak bo‘ladi.
Natijada oyna hosil bo‘ladi.
Oynaning Регистрация в почте bo‘limini sichqoncha chap tugmasi bilan bosamiz,
natijada, muloqot oyna hosil bo‘ladi.
Bu oynadagi Начать регистрацию tugmasini bosib, Pегистрация oynasini hosil qilamiz.
Endi bu oynadagi ■ E mad belgili satrga pochta muallifining nomi (yoki foydalanuvchining
elekrton manzili) kiritiladi.
Navbatdagi ‘ Пароль belgili satrga yangi pochta uchun parolni kiritamiz va kiritilgan
parolni nomli satrga qayta yozib tasdiqlaymiz.Ba’zan kiritilgan parolni unutib qo‘yishimiz
mumkin. Bunday holatda Регистрация oynasining ЕСЛИ ВЫ ЗАБУДЕТЕ ПАРОЛЬ
sahifasidagi maxfiy savol-javoblar bo‘limiga murojaat qilish zarur. Buning uchun avval doim
esimizda turadigan biror savolni quyidagi
• Выберите вопрос:
- Выверите вопрос -
satrida joylashgan savollar ichidan tanlaymiz, agar maqbul savol mavjud bo‘lmasa, u holda
quyidagi
Или укажите свой вопрос: день роджения satrdagi yozuv maydoniga o‘zimizni qiziqtirgan
savolni kiritamiz. Har ikkala holda ham javobni keyingi javoblar maydoniga kiritamiz. Shundan
keyin o‘zimiz haqimizdagi qo‘shimcha ma’lumotlarni (ismimiz, familiyamiz, tug‘ilgan sanamiz
va boshqalar) tegishli bo‘limlarga kiritamiz.
Shunday qilib, biz parolni mabodo unutib qo‘ysak, yuqoridagi savollarga javobni aniq
topgan holdagina pochtani ochishimiz mumkin. Aks holda elektron pochtani ocha olmaymiz.
Va nihoyat, joriy oynaning quyi qismidagi Защита от автоматических регистраций
bo‘limida tasvirlangan olti xonali qayd etish raqamini klaviatura orqali bo‘sh turgan to‘rtburchakli
soha ichiga yozamiz va Зарегистрировать почтовый ящик tugmasini bosib ishni tugallaymiz.
ИМЯ: srsa maili
Shunday qilib, agar yangi pochta ochish jarayonida barcha amallar to‘g‘ri bajarilgan
bo‘lsa, u holda foydalanuvchining shaxsiy elektron manziliga ega bo‘lganligi munosabati bilan
administratorning maxsus tabriknomasi oynada nomayon bo‘ladi.
E-mail orqali aloqa bog‘lash usullari.
Elektron pochtaga kirish uchun pochta nomi va parolni kiritamiz. So‘ngra Войти tugmasini
bosamiz. Natijada elektron pochtamizning oynasi hosil bo‘ladi. Elektron pochta oynasida -
Bходящие, - Сомнительные, - Oтправленный, - Черновики, - Корзина kabi bo‘limlar mavjud
bo‘lib, ularning har biri o‘z vazifasiga ega. Masalan, Входящиеda asosan elektron pochtaga kelib
tushgan xatlar saqlansa, Отправленный bo‘limida esa jo‘natilgan xatlar saqlanadi.
Internetda xat yozish, jo‘natish va kelib tushgan xat mazmuni bilan tanishish. Buning
uchun Написать письмо tugmasini bosamiz. Natijada bizga xat yozish uchun oyna hosil bo‘ladi.
So‘ngra ketma-ket quyidagilarni bajarish zarur:
Кому maydoniga tegishli (xat yuboriladigan) elektron pochta manzili kiritiladi.
Xuddi shu mazmundagi xat boshqa manzillarga ham jo‘natilishi zarur bo‘lganda, Копия
maydoniga xat nusxalari yuboriladigan mualliflarning elektron pochta manzillari kiritiladi.
Тема maydonida yozilayotgan xat mavzusi ko‘rsatiladi. Mavzu kiritilmagan holatda ham
xato hisoblanmaydi.
Keyingi katta darchada yoziladigan xatning matni kiritiladi. Xatni yozib bo‘lgandan keyin
Oтправить письмо tugmasi bosiladi. Natijada komputerning xat jo‘natilganligi haqidagi xabari
paydo bo‘ladi.
Kelib tushgan xat mazmuni bilan tanishish uchun Bходящие tugmasini bosamiz. Natijada
pochtamizga kelib tushgan xatlar ro‘yxati hosil bo‘ladi.
Yangi kelgan xatlar quyuqroq rang bilan alohida ajralib turadi. Agar o‘sha xatni
o‘qimoqchi bo‘lsak, uning ustida sichqoncha chap tugmasini bosganimizda, ekranda yangi kelgan
xatning matni hosil bo‘ladi. Matn bilan tanishib chiqqach, lozim bo‘lsa, xatga javob yo‘llashimiz
ham mumkin.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasida zamonaviy elektron axborot almashuvga o‘tish
borasida katta ishlar amalga oshirilmoqda. 2006 yilda elektron raqamli imzoni qo‘llash bo‘yicha
milliy infratuzilma yaratildi va ayni vaqtda faol rivojlanmoqda, davlat xokimiyati idoralarini
kompyuter texnikasi bilan jihozlash bo‘yicha ishlar olib borilmoqda, lokal hisoblash va korporativ
kompyuter tarmoqlari jadal ravishda joriy etilmoqda.
Davlat hamda aholi va xo‘jalik subyektlari o‘rtasida axborot o‘zaro aloqasini yaratish va
oshirishga qaratilgan davlat axborot resurslari va tizimlari, shuningdek, davlat organlarining
bazaviy interaktiv xizmatlari reyestrlari shakllantirilgan.
O‘zbekistonda elektron hujjatlarga huquqiy mavqyeni beruvchi me’yoriy hujjatlarning qabul
qilinishi, shubhasiz elektron hujjat aylanishi tizimi bozorini rivojlantirishga ko‘maklashadi,
natijada davlat xokimiyatining turli idoralari o‘rtasidagi hujjat aylanishini avtomatlashtirish
imkoni paydo bo‘ladi. Elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashuvi
darajasi va sifatini oshirishga, izlash samaradorligining o‘sishiga, katta hajmdagi ma’lumotlar
bilan ishlash va ulardan foydalanishga ko‘maklashadi.
Davlat xizmatchilarining zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishga oid bilimlari va
ko‘nikmalarini oshirish va rivojlantirish yuzasidan tayyorlash va qayta tayyorlash masalalariga
alohida e’tibor beriladi.
Shu bilan birga joylardagi davlat boshqaruvi organlariga axborot texnologiyalarini joriy etish,
davlat xizmatchilari bilimini oshirish, ularning zamonaviy axborot tizimlaridan, jumladan, Internet
tarmog‘idan foydalanish imkoniyatini ta’minlash, mamlakatda samarali elektron hukumatni
yaratish maqsadida interaktiv davlat xizmatlari sifatini rivojlantirish va oshirish masalalari
dolzarbligicha qolmoqda.
Hujjat -matn, tovush yoki tasvir shaklida yozilgan axborot bo‘lib, zamon va makonda uzatish
hamda saqlash va jamoat tomonidan foydalanish uchun mo‘ljallangan moddiy obyektdir.
Hujjat turlari. Hujjat turlari - hujjatlarni o‘z shakliga ko‘ra quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Matnli hujjatlar. Qog‘ozga yozuv mashinasi, qo‘l yoki axborot kommunikasiya vositalari
yordamida tushirilgan qandaydir ma’no beruvchi so‘zlar ketma-ketligidir.
Tovushli hujjatlar. Ovoz yozish vositalari yordamida yozib olingan tovushli axborot.
Tasvirli hujjatlar. Fotosurat, rang tasvir mahsuli.
Elektron hujjat.Elektron hujjat O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi
to‘g‘risida”gi 2004 yil 29 apreldagi 611-II son Qaroriga binoan quyidagicha ta’riflanadi.
Elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va elektron hujjatning uni
identifikasiya qilish (tanib olish) imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlariga (ma’lumotlarga)
ega bo‘lgan axborot elektron hujjatdir.
Elektron hujjat texnika vositalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan hamda axborot
texnologiyalaridan foydalanilgan holda yaratiladi, ishlov beriladi va saqlanadi.
Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni idrok etish
imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak.
An’anaviy va elektron hujjat almashish.
Odatda hujjatlarni an’anaviy tarzda almashish jarayonida pochta xizmati muhim rol o‘ynaydi.
Chunki pochta xizmatining asosiy vazifasi jo‘natmalarni o‘z manzillariga yetkazib berishdan
iboratdir. Ushbu holatda hujjatlar konvertga solinadi va aloqa bo‘limiga topshiriladi. Shundan
so‘ng pochta xizmati xodimlari tomonidan hujjat kerakli manzilga jo‘natiladi va yetkaziladi.
Elektron hujjatlarni almashish tizimi esa an’anaviy hujjat almashish tizimidan biroz farq qilinadi.
Bunda hujjat elektron ko‘rinishda kompyuter, telekommunikasiya va Internet tarmog‘i orqali
uzatiladi. Elektron hujjatlarni almashish jarayonida maxsus ixtisoslashtirilgan tizimlardan (E-
hujjat) yoki elektron pochta xizmatidan foydalaniladi. Elektron hujjat almashish tizimlarida
hujjatlarni uzatish juda tezkor amalga oshiradi.
Imzo va uning ahamiyati. Imzo - hujjatning haqiqiyligini va yuborgan jismoniy shaxsga tegishli
ekanligini tasdiqlaydigan insonning fiziologik xususiyati. Imzo orqali insonning shaxsi hamda u
yozgan hujjatning haqiqiyligi aniqlanadi.
Muhr va uning ahamiyati. Muhr - hujjatning haqiqiyligini va biror bir yuridik shaxsga tegishli
ekanligini tasdiqlovchi isbotdir. Muhrlar o‘zining alohida shakliga ega bo‘lib, asosan hujjatlarning
va undagi imzolarning aslligini tasdiqlaydi.
Elektron raqamli imzo.
Elektron raqamli imzo O‘zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi 2003
yil 11 dekabrdagi 562-II son Qaroriga binoan quyidagicha ta’riflanadi.
Elektron raqamli imzo - elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini elektron raqamli
imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus o‘zgartirish natijasida hosil qilingan hamda
elektron raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini
aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikasiya qilish imkoniyatini
beradigan imzo;
Elektron raqamli imzo - xabar yoki hujjat yaxlitligini va muallifining haqiqiyligini tekshirishda
qo‘llaniladigan va shaxs imzosini to‘laligicha o‘rnini bosa oladigan hujjatga tegishli isbotdir. U
axborot - kommunikasiya tizimlari orqali uzatilayotgan hujjatlarni va axborotlarni haqiqiyligini
tekshirishda qo‘llaniladi.
Elektron raqamli imzodan muhr o‘rnida foydalanish. Elektron raqamli imzodan muhr o‘rnida ham
foydalanish ham mumkin, bunda faqat va faqat hujjatga tegishli elektron raqamli imzo hujjatdagi
barcha o‘zgarishlarni yoki o‘zgartirishlarni ko‘rsatib beradi. Buning uchun elektron raqamli imzo
yuridik shaxs nomiga, ya’ni kompaniya va tashkilotlar nomiga ruyxatdan o‘tkaziladi.
Elektron hujjatning rekvizitlari. Elektron hujjatning rekvizitlari quyidagilardan iborat: elektron
raqamli imzo; jo‘natuvchi yuridik shaxsning nomi yoki jo‘natuvchi jismoniy shaxsning familiyasi,
ismi va otasining ismi; jo‘natuvchining pochta va elektron manzili; hujjat yaratilgan sana. Qonun
hujjatlari asosida yoki elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining kelishuvida boshqa rekvizitlar
ham belgilanishi mumkin.
Elektron kalitlar va sertifikatlar. Elektron raqamli imzoning yopiq kaliti - bu faqat hujjat muallifiga
ma’lum bo‘lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzoni hosil qilish uchun mo‘ljallangan
belgilar ketma-ketligi. Elektron raqamli imzoning ochiq kaliti bu elektron hujjatning kim
tomonidan yuborilganligini aniqlash va uni haqiqiyligini tasdiklashda qo‘llanilishi mo‘ljallangan
belgilar ketma-ketligi. Elektron sertifikatlar - bu sertifikasiya tizimi qoidalariga binoan
belgilangan talablarga ko‘ra elektron raqamli imzo vositalarining muvofiqligini tasdiqlash uchun
hamda elektron raqamli imzo kalitining sertifikati elektron raqamli imzoning ochiq kalitining
elektron raqamli imzoning yopiq kalitiga mosligini tasdiqlaydigan va elektron raqamli imzo yopiq
kalitining egasiga ruyxatga olish markazi tomonidan berilgan hujjat.
Elektron hujjat almashish tizimlari. Elektron hujjat almashish tizimlari O‘zbekiston
Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi 2004 yil 29 apreldagi 611-II son
Qaroriga binoan quyidagicha ta’riflanadi va faoliyat yuritadi.
Elektron hujjat almashish tizimlari - elektron hujjatlarni axborot-kommunikasiya tizimi orqali
jo‘natish va qabul qilish jarayonlari yig‘indisi. Elektron hujjat aylanishidan bitimlar (shu jumladan
shartnomalar) tuzish, hisob-kitoblarni, rasmiy va norasmiy yozishmalarni amalga oshirish hamda
boshqa
axborotlarni
almashishda
foydalanish
mumkin.
Turli
kompaniyalarning
avtomatlashtirilgan tizimlari orasida standartlashtirilgan shakldagi ish hujjatlarining (buyurtmalar,
hisob raqamlari va sh.k.) ma’lum shakldagi elektron almashinuvi elektron hujjat almashinuvi
tizimini belgilaydi.
Kalit va elektron raqamli imzo. Elektron raqamli imzo - elektron hujjatga biriktirilgan va mazkur
elektron hujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus
o‘zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida
elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining
egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo;
Elektron raqamli imzoning yopiq kaliti - elektron raqamli imzo vositalaridan foydalangan holda
xosil qilingan, faqat imzo qo‘yuvchi shaxsning o‘ziga ma’lum bo‘lgan va elektron hujjatda
elektron raqamli imzoni yaratish uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi;
Elektron raqamli imzoning ochiq kaliti - elektron raqamli imzo vositalaridan foydalangan holda
hosil qilingan, elektron raqamli imzoning yopiq kalitiga mos keluvchi, axborot tizimining har
qanday foydalanuvchisi foydalana oladigan va elektron hujjatdagi elektron raqamli imzoning
haqiqiyligini tasdiqlash uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi;
ERI ro‘yxatga olish markazi.
Ro‘yxatga olish markazi maxsus vakolatli organda davlat ro‘yxatidan o‘tgan va ushbu qonunda
nazarda tutilgan vazifalarni bajarayotgan yuridik shaxsdir.
Ro‘yxatga olish markazi:
elektron raqamli imzolarning yopiq va ochiq kalitlarini yaratadi;
elektron raqamli imzo yopiq kaliti muhofaza qilinishini taminlaydi;
elektron raqamli imzolar kalitlari sertifikatlarining reestrini yuritadi, uning o‘z vaqtida
yangilanishini hamda undan yuridik va jismoniy shaxslarning erkin foydalana olish imkoniyatini
taminlaydi;
yuridik va jismoniy shaxslarga elektron raqamli imzolar kalitlarining sertifikatlarini elektron
hujjatlar shaklida va qog‘oz hujjatlar shaklida beradi;
elektron raqamli imzolar kalitlari sertifikatlarining amal qilishini to‘xtatib turadi va qayta tiklaydi,
shuningdek ularni bekor qiladi;
yuridik va jismoniy shaxslarning murojaatiga binoan elektron hujjatlardagi elektron raqamli
imzonnng haqiqiyligini tasdiqlaydi;
elektron raqamli imzoli qog‘ozdagi elektron hujjatlarning ko‘chirma nusxalarini tasdiqlaydi;
E - XAT.
Davlat va boshqaruv organlari orasida elektron axborot almashishda eng ko‘p qo‘llaniladigan
tizim bu elektron xat almashish tizimi hisoblanadi.
Himoyalangan yagona korporativ elektron pochta tizimiga qo‘yiladigan asosiy talablar
quyidagilardan iborat:
Uzatilayotgan, qabul qilinayotgan va serverda saqlanayotgan elektron xatlarni buzg‘unchi va
begona shaxslar o‘qib olmaydigan holga keltirish;
Elektron xatlarni buzg‘unchi va begona shaxslar tomonidan o‘zgartirib bo‘lmaydigan holga
keltirish;
Tizimning davlat standartlari talablariga javob berishi;
Elektron xatlarni elektron raqamli imzo orqali jo‘natish.
Bu talablarga respublikamizning yetakchi mutaxassislari tomonidan ishlab chiqilgan E-XAT
himoyalangan elektron xat almashish tizimi javob beradi.
E-XAT himoyalangan elektron xat almashish tizimining asosiy vazifasi elektron xatlarning
butunligini, maxfiyligini va ishonchliligini, umuman aytganda foydalanuvchilar o‘rtasidagi
elektron xat hamda ovoz ma’lumotlarini uzatishdagi himoyasini ta’minlab berish maqsadida ishlab
chiqilgan.
Tizim foydalanish va boshqarish uchun sodda va qulay qilib yaratilgan. Tizimda ishlash uchun
xodimlardan maxsus bilimlar talab etilmaydi. Tizim har qanday subyekt uchun katta sarf
xarajatlarsiz, hamda qimmat vositalarsiz o‘zining himoyalangan korporativ yoki umumiy xat
almashish tizimini operativ tashkil etish imkonini beradi. e-XAT axborotni kriptografik (yunon
tilidan olingan bo‘lib, kriptos - sirli degan ma’noni anglatadi) himoya qilishning barcha
usullaridan, ya’ni axborotni shifrlash/deshifrlash, elektron raqamli imzo qo‘yish va uni tekshirish,
maxfiy kalitlarni almashish kabi usullarini qo‘llangan holda ishlab chiqilgan.
e-XAT uchta dasturiy ta’minot asosida ishlaydi:
e-XAT serveri - foydalanuvchilarning xatlarini qabul qilish, saqlash va jo‘natish;
Elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish markazi;
e-XAT tizimining foydalanuvchi uchun dasturi.
Yangi texnologiyalar kun sayin rivojlanib, axborotlashtirish jarayoni tez sur’atlar bilan o‘sib
borayotgan hozirgi davrda ta’lim sohasida axborot resurslarini tashkil etish va ta’limda
foydalanishga mamlakatimizda ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasida «Elektron ta’lim» milliy tizimini
yaratish» investisiya loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2012 yil 16 apreldagi
PQ-1740-son qarori ta’lim sohasida axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish,
zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va undan foydalanish, jahon axborot resurslaridan
bahramand bo‘lishni kengaytirishga zamin yaratadi.
Ushbu Qarorning natijasi sifatida O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
huzurida «Ta’lim muassasalarida elektron ta’limni joriy etish markazi» tashkil etildi.
Ta’lim tizimiga elektron ta’limni joriy etish birinchi navbatda jamiyatning intellektual
salohiyatiga, jumladan, ta’lim sohasining axborotlashuviga, axborot ta’lim resurslarini ishlab
chiqishga bog‘liq. Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida ta’limni
axborotlashtirish, shu jumladan elektron ta’limni joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Elektron ta’limni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish yo‘llari izlanmoqda, ta’limda yangi
axborot texnologiyalarini joriy etish ta’lim sohasidagi islohotlarning diqqat markazidan o‘rin
olgan.
Elektron tijorat tushunchasi ostida tovar buyurtmasini qabul qilish, to‘lovni amalga oshirish, tovar
(xizmat bajarilishi) yetkazib berilishidagi boshqaruvda qatnashuvni o‘z ichiga oluvchi
operasiyalarning (amallar) yopiq siklli texnologiyasi tushuniladi. Ushbu amallar (operasiyalar)
axborot texnologiyalari va elektron vositalar yordamida o‘tkazilib, egalik etish yoki ishlatish
huquqini bir yuridik (jismoniy) shaxsdan ikkinchisiga o‘tishi ta’minlanadi.
Keltirilgan ta’rif elektron tijoratning "ideal" tushunchasini yoki boshqa so‘zlar bilan elektron
tijorat tizimlarini tashkil etishda intilishi lozim bo‘lgan maqsadni o‘zida aks ettiradi. Haqiqatda
bugungi kunda faqat keng rivojlangan elektron tijorat tizimlarigina barcha tijorat kelishuvlar to‘liq
yopiq amallarni (operasiyalar) elektron yo‘l bilan o‘tishini ta’minlaydi. Keyinchalik esa biz shunga
amin bo‘lamizki, elektron tijorat sinfiga kiruvchi deb qabul qilingan tizimlarning asosiy qismi
operasiyalar (amallar) bajarilishining elektron va odatiy usullari, masalan tovar va xizmatlar
to‘lovini o‘z ichiga oladi. Yuqorida keltirilgan ta’rifda "savdo" va "Internet" so‘zlari yo‘q
bo‘lishiga sabab shuki, elektron tijoratda savdo xususiy holat va Internet elektron tijoratni kiritish
bo‘yicha axborot texnologiyalari vositalaridan biri hisoblanadi. Elektron tijoratda Internet
imkoniyatlari 90- yillardan faol ishlatila boshladi. Elektron tijoratning o‘zi esa bundan uzunroq
tarixga ega.
Elektron tijorat tushunchasining paydo bo‘lishi 1948 yilda G‘arbiy Berlinni kerakli material-
texnik xomashyo bilan ta’minlash uchun G‘arbiy mamlakatlar tomonidan bunyod etilgan avia
ko‘prikni tashkillashgirish ishlarida qo‘llanilgan amaliyot bilan bog‘lanadi. Ushbu ko‘prik deyarli
11 oy faoliyat ko‘rsatib, shahar ehtiyojlari to‘g‘risida juda tez va aniq ma’lumotlar uzatilishini
talab qilgan.
Agar Berlin avia ko‘prigini elektron tijoratning paydo bo‘lish nuqtasi yoki alohida epizodi
hisobida ko‘rsak, 30 yillik AT&T korporasiyasi loyihasining ish faoliyati boshlanishini elektron
tijorat tizimi faoliyatining boshlanishi, deya hisoblash mumkin. Loyihaning asosiy g‘oyasi AT&T
korporasiyasi telefon chaqiruvlarini operator orqali qayta ishlovning narxini kamaytirish uchun
chaqirilgan abonentlar shaharlararo so‘zlashuv uchun hisobini avtomatik usuli kashf etilganligida
va patentlanganligida tashkil topdi va bu o‘z navbatida, 800 talik raqamlar xizmatining tashkil
topilishiga asos bo‘ldi. AQShda, misol uchun, har yili bu xizmat orqali 100 mlrd. dollarlik
shartnoma tuziladi.
2006 yil hisob-kitoblariga ko‘ra, AQShda elektron tijorat hajmi 100 milliard dollardan oshib
ketgan. Yevropada esa bu ko‘rsatkich 130 milliard dollarga yetganligi taxmin qilinmoqda.
Rossiya va MDH davlatlarida On-line biznesning tovar aylanish hajmi hali unchalik katta emas.
Ekspertlarning baholashicha, 2006 yil so‘ngida u 1,55 milliard dollarga tenglashgan bo‘lsa- da,
o‘sish sur’ati yiliga 30-50 foizni tashkil etmoqda.
Internet tarmog‘i paydo bo‘lguncha bir necha yillar davomida elektron tijorat turli xil
ma’lumotlarni uzatish elektron tizimlarida asoslangan. EDI (Electronic Data Interchange -
ma’lumotlar elektron almashinuvi), EFT (Electronic Funds Transfer-fondlarning elektron
almashinuvi), e-Mail (Electronic Mail - elektron pochta) elektron tijorat tizimlarining butun bir
qatorida yuqoridagi ma’lumotlarni almashish tashkiliy usullaridan hozirda ham foydalaniladi.
Internet elektron tijoratning butun dunyoda tarqalishi uchun eng istiqbolli vosita bo‘lishiga
qaramasdan, elektron tijorat rivojlanishining axborot texnologiyalari nuqtai nazaridan bu vosita
optimallik o‘rnini egallab olmaydi.
Elektron tijorat o‘z-o‘zidan tovar va xizmatlarni realizasiyalash va yetkazib berish shartnomalarini
tuzishda 2 ta: moddiy va nomoddiy oqimlar, oqim xizmati bilan bog‘liq: Nomoddiy oqimlar
nomoddiy tovarlar (dasturiy ta’minot, bino loyihalari va b.) ni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarmoqli uzatish,
moddiy xizmatlar (transport chiptalari, mehmonxonalarda xonalar va x.z. buyurtmasi)ning
to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarmoqli bajarilishi, hamkorlar (mijozlar, buyurtmachilar, yetkazib beruvchilar,
subpudratchilar, banklar va b.) bilan moliyaviy tarmoqli hisobotlar, moddiy xizmatlarni yetkazib
berishni axborot va telekommunikasion qo‘llab - quvvatlash natijasida yuzaga keladi. Bunday
oqimlar u yoki bu virtual tijorat faoliyati natijasida umumiy oqimlarning sezilarli, ba’zida esa juda
katta qismini tashkil etadi. Tabiiyki, nomoddiy oqimlarga xizmat ko‘rsatishda elektr vositalarning
ishlatilishi ish jarayonlarini tezlashtirishga, oqibatda, elektron tijoratning rivojlanishiga olib
keladi.
Elektron hukumat (ing. e-Government) - bu fuqarolar, biznes, davlat hokimiyati va boshqa
tarmoqlari hamda davlat amaldorlariga axborot taqdim etish, avvaldan shakllangan davlat
xizmatlarini ko‘rsatish bo‘lib, bunda davlat va fuqaro o‘rtasidagi shaxsiy aloqa minimallashtirilib,
axborot texnologiyalaridan maksimal darajada faydalaniladi.
Bu tizim davlat tuzilmalarini boshqarishni, davlat va tadbirkorlar o‘rtasidagi aloqani
mustahkamlash orqali biznes jarayonlarini samarali rivojlantirishni ta’minlabgina qolmay,
fuqarolarga davlat xizmatlarini Internet orqali hammabop interaktiv shaklda taqdim etish imkonini
ham yaratadi.
Ta’kidlash joizki, 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda
2013 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida Prezidentimiz Islom Karimov respublikamizda "Elektron
hukumat" tizimini shakllantirish konsepsiyasi va kompleks dasturini ishlab chiqish muhim
vazifalardan biri ekanini alohida ta’kidlagan edi. Shu munosabat bilan alohida ishchi guruhi
tuzilib, mazkur sohada yetakchi bo‘lgan Koreya Respublikasi va boshqa xorijiy mamlakatlarning
ilg‘or tajribasi o‘rganildi. Zamon talablariga javob beradigan xorijiy tajribalar asosida "Elektron
hukumat" tizimini shakllantirish bo‘yicha konsepsiya va kompleks dastur, shuningdek, 2013-2017
yillarda O‘zbekiston Respublikasida milliy axborot-kommunikasiya tizimini rivojlantirish
kompleks dasturini ishlab chiqish bo‘yicha tegishli ishlar amalga oshirilmoqda.
2013 yil 16 sentyabrda Vazirlar Mahkamasining "O‘zbekiston Respublikasi aloqa, axborot-
lashtirish va telekommunikasiya texnologiyalari davlat qo‘mitasi qoshida "Elektron hukumat"
tizimini rivojlantirish markazi va Axborot xavfsizligini ta’minlash markazlarini tashkil etish to‘g‘-
risida"gi qaror qabul qilindi. Loyihaning amalga oshirilishini normativ-metodik ta’minlashni
tashkillashtirish, davlat organlari tomonidan aholiga davlat xizmatlarini ko‘rsatish jarayonlarini
tizimli qayta tashkillashtirish, "Elektron hukumat" tizimini samarali joriy etish uchun amaldagi
normativ-huquqiy bazani takomillashtirish, davlat organlarida axborot-kommunikasiya
texnologiyalarini samarali joriy etilishini baholash reyting tizimini yuritish vazifalari "Elektron
hukumat" tizimini rivojlantirish asosiy vazifa hisoblanadi.
Hukumat qarorida belgilab berilgan vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida qo‘mita tomonidan
ushbu markazlarni malakali kadrlar bilan ta’minlash, moddiy-texnik bazasini shakllantirish
bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Axborotlashtirish sohasidagi islohotlar izchil olib borilayotgani natijasida respublikamizning
barcha tarmoqlari va davlat boshqaruvi organlari oldiga qo‘yilgan vazifalardan kelib chiqib,
zamonaviy axborot-kommunikasion
texnologiyalari va telekommunikasiya tizimlarini
rivojlantirish hamda ularni hayotga keng joriy qilinishiga erishilmokda.
Ayni paytda respublikamizda AKTni rivojlantirish uchun bor imkoniyatlar ishga solinmoqda. Bir
vaqtning o‘zida AKTni davlat boshqaruviga kiritish boshlandi. Davlat tashkilotlarini real vaqt -
onlayn tizimiga ulash davlat sektori va fuqarolar o‘rtasidagi yagona elektron vosita bilan
ta’minlash, O‘zbekiston Respublikasi zamonaviy axborot asriga kirishga jiddiy maqsadlar
qo‘yayotganligini ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, AKT tizimlarining davlat boshqaruviga keng
joriy etilishi u yoki bu formulyar, guvohnoma, ma’lumotnoma va hokazolar uchun kishilarning
shaxsan davlat muassasalariga kelishlari zaruriyatini ancha qisqartiradi, kelajakda bundan
butunlay xolos qiladi. Ko‘plab mamlakatlar tajribasi joriy etishning dastlabki bosqichidayoq
kutilgan maqsadga - so‘rovlarga xizmat ko‘rsatish tezligini oshirish va kutish vaqtini kamaytirish
hisobiga fuqarolarning davlat xizmatlaridan foydalanishini yengillashtirishga erishiladi.
Nazorat uchun savollar:
1. Elektron hujjat deganda nimani tushunasiz?
2. Elektron hujjat aylanish tizimning vazifasi va tavsifi
3. Elektron raqamli imzo qachon qabul qilingan?
4. Kalit va elektron raqamli imzo deganda nimani tushunasiz?
5. Elektron hujjatning rekvizitlari nimadan iborat?
6. Elektron raqamli imzodan muhr o‘rnida qanday foydalaniladi?
7. ERI ro‘yxatga olish markazining vazifasi nimadan iborat?
| 