MODDALAR refraksiyaSI.
Тurli moddalarning refraksiyasini topish ular molekulalarining elektron qobig’ining tuzilishini va o’ziga xos tomonlarini chuqurroq o’rganishga yordam beradi.
Refraksiya temperaturaga bog’liq emas. Agar 110-24 sm31R deb shartli ravishda belgilasak: N2O uchun 0oS-3,715R; 20oS-3,715R; 100oS-3,716R. Refraksiya atom sistemalarining tuzilishiga va atomlarning radiusiga bog’liq
N-0,67
|
Ne-0,20
|
Li-12,0 10-24sm3
|
1s
|
1s2
|
1s2 2s
|
J-4,961
|
Xe-4,15
|
Cs-42,0 10-24sm3
|
N2-0,81
|
J2-16,3
|
|
R(H2) 2RI(H)
|
|
|
yoki R(I2)’2R(I)
|
|
|
Demak molekulada elektronlar atomdagiga qaraganda mustahkamroq bog’langan. I2 molekulasininig hosil bo’lishi elektronlarning harakatchanligini oshiradi va moddada metallik xususiyati paydo bo’ladi.
Izoelektron qator uchun refraksiya:
1-qator-10 elektron
|
Ne-1,0
|
HF-1,9
|
H2O-3,715
|
NH3-567
|
2-qator-18 elektron
|
Ar-4,2
|
HCl-6,7
|
H2S-9,57
|
PH3-11,7
|
Asl gazlarning refraksiyasi minimal, chunki elektronlar birgina markaz ta’sir doirasida. Ko’p markazli molekulalar (N2O, H2S, NH3 ) da refraksiya kattaroq, chunki elektronlarning siljiy olish qobiliyati kuchliroq.
Refraksiyaning additivligi va ekzaltatsiyasi.
Refraksiyaning addittivligi uni molekulalarning tuzilishini o’rganishda ishlatishga yo’l ochadi. Refraksiyani molekuladagi atomlarning yoki bog’larning refraksiyasining yig’indisi deb qarash mumkin. Refraksiyaning additivligi ayniqsa ion bog’iga ega bo’lgan moddalar uchun yaxshi natijalar beradi,chunki ionlarda elektronlarning holati aniq kationdan to’la-to’kis anion hisobiga o’tgan bo’ladi. Тabiiy anionlarning refraksiyasi kationlarnikidan ancha katta bo’ladi:
|
|
O-2,74
|
S-8,94
|
Se-11,4
|
Fe-16,1
|
H-
|
F
|
Cl
|
Br
|
I
|
|
10,18
|
0.96
|
3,60
|
5,0
|
7,60
|
H2O-3,715
|
NaQ
|
LiQ
|
KQ
|
RbQ
|
CsQ
|
H3OQ- 3,04
|
0,19
|
0,03
|
0,89
|
1,50
|
2,60
|
NH3-5,67
|
Be2Q
|
Mg2Q
|
Ca2Q
|
Sr2Q
|
Ba2Q
|
NH4Q - 4,2
|
0,008
|
0,10
|
0,55
|
1,02
|
1,86
|
|
Gomeopolyar qutbsiz va qutbli birikmalarga o’tgan paytda refraksiyani atomga emas, kimyoviy bog’ga nisbatan ifoda qilish to’g’riroq bo’ladi, chunki bu holda atomlarning qaysi tartibda bog’langanligiga qarab ularning o’zaro ta’siri to’g’ridan-to’g’i hisobga olinadi. Masalan dimetil efir bilan etil spirti o’zaro izomer. Lekin molekulalarning tuzilishi har xil (Butlerov):SN3-O-SN3 va SN3-SN2-O-N. Aniq ko’rinib turibdiki, masalan O atomining «qo’shnilari» 2 ta molekulada 2 xil.
Bog’larning refraksiyasi:
S-N 1,705
|
CC 60,25
|
C-F 1,60
|
N-H 1,88
|
N-C 1,54
|
C-Cl 6,57
|
C-C 1,209
|
O-C 1,51
|
C-I 14,51
|
CC 4,15
|
OC 3,38
|
|
Refraksiyadan faqat molekulalarning tuzilishinigina emas ulardagi kimyoviy bog’larning tabiatini aniqlashda ham foydalanish mumkin.
Aytaylik SO2 molekulasi S4 va 2O-2ionidan tuzilgan bo’lsin: O-2S4O-2 U holda R(SO2) 0,003429,8819,76 bo’lishi kerak. Тajribada 6,71 topilgan. Demak bog’lar ionli emas, kovalent qutbli bog’lardir. Refraksiya bog’ning mustahkamligidan dalolat beradi: refraksiya qanchalik katta bo’lsa, bog’ shunchalik nomustahkam bo’ladi.
Refraksiya modda tuzilishini aniqlashda ham qo’l keladi. Aytaylik analiz natijasida moddaning emperik formulasi S6N6 ga to’g’ri keldi. Bunday tarkibga 1. Divinilatsetilen- SN2SN-SS-SNSN2, 2. Benzol S6N6 to’g’ri kelishi mumkin. Hisoblaymiz R(DVA)27,36. R(benzol)26,37. R(tajriba)26,19. Olingan natija benzol uchun olingan qiymatga yaqin, demak modda benzol. Keto-yenol tautomeriyadagi har bir shakldagi moddaning molyar qismini topish:
Muvozanat konstantasi Ke-k N-molyar qism
R(aralashma) RkNkReNe32,0031,68x32,75(1-x)
Тenglamani x ga nisbatan yechib, Nk va Ne(1- Nk) ni so’ngra, Kk-e topish mumkin.
Refraksiya ekzaltatsiyasi. Ekzaltatsiya deb RRtajriba-Radd ga aytiladi. Ekzaltatsiya konyugirlangan bog’li birikmalarda va kondensirlangan aromatik birikmalarda uchraydi. Undan tashqari ekzaltatsiya molekula izomerlarining tuzilishiga bog’liq. Agar qo’shbog’lar konyugirlanmagan bo’lsa, ekzaltatsiya bo’lmaydi.
Ekzaltatsiyaning sababi, elektronlarning molekula atomlari uchun umumlashuvidir. Bu delokalizatsiyaga olib keladi va harakatchanlik, qutblanuvchanlikni oshiradi.
Тayanch iboralar: elektron qutblanish, refraksiya, elektron qobig’i, refraksiya additivligi, refraksiya ekzaltatsiyasi, atomlar refraksiyasi, bog’lar refraksiyasi, delokalizatsiya.
|
