Ушбу “Модда тузилиши” курсидан маърузалар матни асосида тайёрланган ы=ув =ылланмаси кафедра =арорига асосан аду ы=ув услубий щайъати томонидан (1999 йил 4 сентябр) =ылланишга тавсия этилган

Stoks h_îh_P^shW (molekulada qoldi) _o>_î^s

yutildi chiqdi

antistoks h_îhW(molekuladan ajraldi)hv_p^ac _o<_î^ac

yutildi chiqarilgan

nur energiyasi

Sochilayotgan nurning ravshanligi shunday nurni sochuvchi molekulalarning soniga propotsionalligidan N₁-birinchi pog’onadagi molekulalarning soni bo’lsin (M(1) holat)

N_î- nolinchi pog’onadagi molekulalarning soni bo’lsin (M(0) holat).

N₁ va N_î o’rtasidagi bog’lanish Bolsman formulasiga binoan N₁N_îe^-hw|kt bo’ladi.

N_î-ni bir birlik deb qabul qilsak, N₁ N_î dan e^-hw|kt marta kichik bo’ladi N_î>N₁ dan ekan, ya’ni asosiy M(0)] holatdagi molekulalarning soni qo’zg’algan [M(1)] holatdagi molekulalarning sonidan ko’p bo’lar ekan.

Bundan

2) Energiyaning hW ga teng bo’lgan qiymati, ya’ni v0 chi va v1 pog’onalar o’rtasidagi masofa (kvant kattaligi, energiya farqi, tebranma o’tish chastotasi) ko’paysa N₀ dan N₁ ga o’tish soni kamayishi, o’tish qiyinlashganligi sababli I^ac ning ravshanligi kamayishi kerak.

hw12 bo’lganligidan (rasmdan ko’rinib turibdi) (1)chi xil pog’onaning egallanishi darajasi (2)chi xil pog’onani egallanish darajasidan yuqori bo’ladi. Binobarin pastki pog’onaga o’tish serunum bo’ladi.	hw12 bo’lganligi uchun M(0) dan M(1) - navbatdagi qo’shni pog’onaga o’tgan molekulalar soni kamroq bo’ladi. Ularning chiqarayotgan chastotasi Vac ning ravshanligi hw1 dagiga qaraganda kichikroq bo’ladi.

Nurning kombinatsion tarqalishini klassik optika nuqtai-nazaridan tushintirish mumkin.

1. Yorug’likning elektr vektori ta’sirida molekulada tushayotgan nur chastotasiga teng chastota bilan tebranuvchi induksiyalangan dipol momenti paydo bo’ladi.

- elektronlarining siljish jarayoni tufayli hosil bo’layotgan kattalik.

Siljiyotgan elektronlarning tebranish chastotasi ₀ ga teng.

1. Demak induksiyalangan dipol momenti ₀ chastota bilan tebranadi. Bu majburiy tebranish nurni releychasiga (₀  _r) sochilishining sababidir.

2. Ammo dinamik bog’langanlik sababli dipolning tebranishi jarayonida yadrolar ham ishtirok etadi. Lekin yadrolar elektronlarga nisbatan og’ir bo’lganligi uchun yorug’lik ta’sirida tebranish vaqtida ular elektronlardan birmuncha orqada qoladi. Natijada molekulalarning qutblanuvchanligi avvalgi-boshlang’ich holatga nisbatan o’zgaradi. Bu esa o’z navbatida uning tomonidan sochilayotgan nurning chastotasini o’zgartiradi, ya’ni yangi kombinatsion sochilish chiziqlarini vujudga keltiradi.

Agar W deb yadrolarning tebranish chastotasini qabul qilsak, qutblanuvchanlik shu chastotaga bog’liq bo’lgan holda o’zgaradi. ₀-yorug’lik ta’sirida elektronlarninggina tebranishi bilan bog’liq bo’lgan, nurning releychasiga yoyilishini ta’minlovchi qutblanuvchanlik

^osin2wt -qutblanuvchanlikning yadrolarning tebranishi bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishi. Qutblanuvchanlik  ana shu ikki xil qutblanuvchanlikning yig’indisiga teng.

^_^osin2wt -W-yadrolarning tebranish chastotasi edi.

Klassik optika yordamida tushintirish sxematik bo’lib, V^c_r va V_p^ac chiziqlarining har xil ravshanlikka ega ekanligini tushintira olmaydi. Kombinatsion sochilishni kvant mexanikasigina to’la-to’kis tushintiradi. Kombinatsion tarqalish spektri qutbsiz molekulali birikmalarni masalan uglevodorodlar aralashmalarini, neft maxsulotlarini analiz qilishda asqotadi.

Elektron o’tish bo’lgan hol uchun _t, bunday o’tish bo’lmagan holdan farq qiladi, chunki We, Xe lar o’zgaradi.

Elektron o’tish vaqtida v istalgancha o’zgarishi mumkin: tanlash qoidasi aniq emas. Molekula istalgan pastki tebranma pog’onadan istalgan yuqorigi pog’onaga o’tishi mumkin. Тo’liq spektrni tahlil qilish uchun uni seriyalarga ajratiladi. Seriyalarga ajratish uchun Delandr sistemasidan foydalaniladi. Bu sistemaga asos qilib pastki va yuqorigi energetik pog’onalardagi tebranish kvant sonlarining qiymati e’tiborga olinadi.(jadvalga qaralsin).

Ko’ndalang seriyalar chastotalari; yutilish spektriga xos v-const; v’-o’zgaradi. Start-finish misoliga o’xshaydi. Bu seriyalar chiziqlari yutilish spektrida ravshanroq bo’ladi, bo’ylanma seriyalar v’-const chastotalari v-o’zgaradi chiqarish spektrida ravshanroq bo’ladi.

Bo’ylanma seriyalar molekulalar bir xil yuqorigi tebranma energetik pog’onadan har xil pastki pog’onalarga o’tgan paytda hosil bo’ladi.

Diagonal seriyalar chiziqlari uchun pastki pog’onaning ham yuqorigi tebranma energetik pog’onaning ham tebranish kvant sonlari istalgancha bo’lishi mumkin. Ko’ndalang seriya chiziqlari to’plami uchun qizil soya va binafsha kant xarakterlidir. Bo’ylanma seriyalar chiziqlari uchun binafsha soya va qizil kant xarakterlidir.

Atomlardagiga o’xshash molekulalardagi elektron o’tishlar ultrabinafsha sohada ro’y beradi. O’tish chastotasi atomlar chastotasiga yaqin. Energiyasi 1 eV dan 20 yeV gacha bo’lgan interval (oraliq) da bo’ladi. Mazkur elektron holat uchun molekulaning to’liq energiyasi atomlar orasidagi masofaga, ya’ni molekula qanday tebranma va qanday aylanma energetik pog’onada turganligiga bog’liq. UB-spektroskopiya moddalarni fizikaviy tadqiq qilish uchun keng imkoniyatlar beradi.

Ikki atomli gomoyadroli molekulalarning spektrlarini o’rganish natijasida ularning MO lari o’z energiyasiga qarab quyidagi qatorga joylashganligi aniqlangan:

Тurli element atomlarida hosil bo’lgan geteroyadroning molekulalarning MO lari esa energiyasining ortib borishi quyidagicha joylashgan:

Effektiv bog’lovchi elektronlarning soni qancha ko’p bo’lsa, molekula shunchalik mustahkam bo’ladi.

Misollar:

1. N₂^ molekulasi. Bu molekulada bitta elektron bo’lib, uning asosiy holatdagi elektron konfiguratsiyasi N₂^ [s 1S]. Yagona elektron bog’lovchi orbitalga joylashadi. Kimyoviy boqning energiyasi Ye_D2,65eV, yadrolar orasidagi masofa r_e(N₂^)1,06 A^o.

2. N₂ molekulasi. Asosiy holatdagi elektron konfiguratsiyasi N₂ [(s1S)²].bo’lib, molekuladagi ikkita elektron bog’lovchi orbitallarga joylashadi. Ye_D4,48eV, r_e(N₂)0,741 A^o.

3. Ne₂^ molekulasi. Asosiy holatdagi elektron konfiguratsiyasi Ne₂^[(s1S)².(s^*1S)] bo’lib, uning 3 elektronidan 2 tasi bog’lovchi va 1 tasi bo’shashtiruvchi MO da joylashgan. Yuqorida aytilgan qoidaga asosan bunday molekula mavjud Ye_D3,68eV.

4. Ne₂ molekulasi. Uning elektron konfiguratsiyasi Ne₂^[(s1S)²(s^*1S)]. Ne₂ molekulasining 4 elektronning 2 tasi bog’lovchi va 2 tasi bo’shashtiruvchi MO da joylashgan bo’lganligi uchun bunday molekula mavjud bo’la olmaydi. Haqiqitdan ham tajribada bunday molekula borligi aniqlangan emas.

5. Li₂ molekulasi. Uning elektron konfiguratsiyasi Li₂[(s1S)²(s^*1S)²(s2S)²]. 6 ta elektronning 4 tasi AO larning K-qavatidan hosil bo’lib, ichki s1S orbitalarda joylashgan. Bu elektronlar joylashgan MO lar kimyoviy bog’ hosil qilishda deyarli qatnashmaydilar. Shuning uchun bu 4 ta elektronlar molekulada atomdagi K-elektronlar xususiyatini saqlab qoladi. Shuni e’tiborga olib, Li₂ ning elektron konfiguratsiyasini quyidagicha yozish mumkin: Li₂[KK(s2S)²].

Bundan ko’rinib turibdiki, molekulasida kimyoviy bog’ bog’lovchi MO da joylashgan elektronlar jufti hisobiga hosil bo’ladi.
Ye_D1,026eV; r_e(Li₂)2,67 A^o
6. SO molekulasi. Bu molekulada 14 ta elektron bo’lib, ular MO larda quyidagicha joylashgan.
SO [KK(s2s)² (s^x2s)²(p2r_up2r_z)⁴ (s2r_x)²]
Bularda 6 ta effektiv bog’lovchi elektronlar bor. Bog’ uchinchi tartibli. Ye_D256 kkalmol.

7. NO^ molekulasi. Bu molekulada ham 14 ta elektron bo’lib, uning elektron konfiguratsiyasi quyidagicha bo’ladi:

6 va 7-misollardagi SO va NO^ molekulalar bir xil elektron konfiguratsiyaga ega bo’lganligi uchun ularni izoelektron molekulalar deb ataladi. Bunday molekulalar mustahkamligi bir-biriga yaqin bo’lgan kimyoviy bog’ hosil qiladilar, chunki bog’lovchi va bo’shashtiruvchi elektronlarning farqi ikkalasida ham bir xil.. Yuqoridagi 6 va 7-misollardan ko’rinib turibdiki, ularning dissotsilanish energiyalari haqiqatdan bir-biriga yaqin. (Ye_SO256kkalmol, Ye251 kkalmol).

Yana misol:

Kislorod molekulasi O₂

Valent bog’lar usuli bo’yicha O-O bo’lishi kerak edi. Lekin O₂ molekulasida juftlashmagan elektronlar bor. Buni O₂ ning paramagnit xossaga ega ekanligini isbotlaydi. Shuning uchun O₂ molekulasining tuzilishi
O₂[KK(s2s)² (s^x2s)²(s2r_x)²(p2r_up2r_z)⁴(p^*2r_y)¹(p^*2r_z)¹]
K-qavatsiz

Bo’shashtiruvchi elektronlar - 4ta

Bog’lovchi - 8ta

Demak, bog’ning tartibi 2 ga teng: OO.

Bog’lovchi - 8ta

Elektron bo’shashtiruvchi MO dan chiqib ketadi, shuning uchun O₂^ da bog’ mustahkamroq:

O₂ da Ye_D118 kkalmol;

O₂ da Ye_D153 kkalmol.
Тayanch iboralar: molekulyar orbital, atom orbital, bog’lovchi va bo’shashtiruvchi MO, samarador bog’lovchi elektronlar tushunchasi
MUSТAQIL O’QISh UChUN MAVZULAR

• 
  Modda tuzilishi to’g’risidagi dastlabki tasavvurlarning vujudga kelishi
  
• 
  Kimyoviy tuzilishning klassik va kvant nazariyasi
  
• 
  Molekula dinamik sistema
  
• 
  Moddalarda dipol momenti
  
• 
  Kimyoviy bog’lar parsial momentlari
  
• 
  Elektr maydonida molekula deformatsiyasi
  
• 
  Molekulyar va makroskopik kattaliklar o’zaro munosabatlari
  
• 
  Molekulalar magnit momentlari
  
• 
  Yadrolar va elektronlar magnit momentlari
  
• 
  Moddalar hosil bo’lishi energetik mezoni
  
• 
  Modda hosil bo’lish energiyasini hisoblash
  
• 
  Molekulaning aylanma, tebranma, elektron energetik pog’onalarining nisbiy holatlari
  
• 
  Ikki atomli molekulalar aylanma, elektron, tebranma spektri
  
• 
  Ko’p atomli molekulalar aylanma, elektron, tebranma spektrlari
  
• 
  Molekulyar spektrlarning kimyo fani uchun ahamiyati
  
• 
  Molekulalar tuzilishining klassik va kvant nazariyalarining fizik hamda kimyoviy aspektlari
  

1. Тatevskiy V.M. Stroyeniye molekul. -M.: Хimiya, 1977. -512 s.

2. Minkin V.I., Simkin B.Ya. Тeoriya stroyeniya molekul: Ucheb. posobiye. -M.: Vo’ssh. shk., 1979

3. Karapetyans M.Х., Drakin S.I. Stroyeniye vehestva: Ucheb. posobiye dlya vuzov. Izd. 3-ye, pererab. i dop. -M.: Vo’ssh. shk., 1978. -304 s.

4. Jdanov Yu.A. Тeoriya stroyeniye organicheskix soyedineniy: Ucheb. posobiye dlya universitetov. -M.: Vo’ssh. shk., 1971. -288 s.

5. Krasnov K.S. Molekulo’ i ximicheskaya svyaz: Ucheb. posobiye dlya xim.-texn. vuzov-2-ye izd. pererab. i dop.-M.: Vo’ssh. shk., 1984. -295 s.

6. Yepifanov G.I. Fizika tverdogo tela: Ucheb. posobiye dlya vtuzov. Izd. 2-ye, pererab. i dop. -M.: Vo’ssh. shk., 1977. -288 s.

7. Kondakov V.A. Stroyeniye i svoystva vehestva: Posobiye dlya uchiteley. -M.: Prosveheniye., 1969. -151 s.

8. Knorre D.G., Kro’lova L.F., Muzo’kantov V.S. Fizicheskaya ximiya: Uchebnik dlya universitetov i ped. vuzov. 2-ye izd., ispr. i dop. -M.: Vo’ssh. shk., 1990. -416 s.

9. Knyazev D.A., Smaro’gin S.N. Neorganicheskaya ximiya: Ucheb. dlya vuzov.-M.: Vo’ssh. shk., 1990.-430 s.

10. Neyland O.Ya. Organicheskaya ximiya: Ucheb. dlya xim. spes. vuzov.-M.: Vo’ssh. shk., 1990.-751 s.

11. Iskandarov S., Sodiqov B. Organik kimyo nazariy asoslari: OO’Yu ximiya, ximiya-texnologiya, ximiya-biologiya fak. hamda qx in-t. stud. uchun o’quv qo’llanmasi. Maxsus mux. K.Roziqov.-Т.: Mehnat, 1987. -640 bet

12. Тerentev A.P., Potapov V.M. Osnovo’ stereoximii. -M.: Хimiya, 1964

13. Minkin I., Simkin P.Ya., Minyayev R.M. Тeoriya stroyeniya molekul: Ucheb. posobiye. M.: Хimiya, 1979.