A.T.M.ni kuzatishda
Quydagi usullar ishlatiladi:
- organetik: ko’rish, eshitish, sejish, hidlab bo’lish,ta`m sezish;
- hayvonotva o’simliklarni holati va hulqini kuzatish;
- ko’chma hamda turg'un er usti kantaktli va masofadan turib
foydalaniladigan kerakliy ko’rsatkichlarni hisoblovchi jihozlarni
ishlatish;
- ko’chma hamda turg'un er usti kontaktli va masofadan turib
foydalaniladigan hamda (fizikaviy yoki aloqa yo’nalishlari yordamida) oraliq ahborotlarni kameral o’zlashtirishlar;
- kamunallarni kameral tahlil qilish uchun yig'ish;
- har hil uzatkichlar o’rnatilgan masofadan turib aniqlash jihozlarini ishlatish hisobiga uzliksiz ko’rsatkichlarnihisobini olib borish;
- har hil uzatkichlar o’rnatilgan masofadanturib foydalaniladigan (fizikaviy yoki aloqa yo’nalishlari yordamida) oraliq axborotlarni cameral o’zlashtirish;
- qidirilayotkan ko’rsatkichlarni aniqlash maqsadida matematik
madellashtirish usulllarini ishlab qator ko’rsatkichlarni to’g'ridan to’hri yoki ma`lum vaqtda o’lchash.
Kimyoviy ifloslanishni quydagi usullar bilan aniqlash mumkun:
- fotometrik-nazoratdagi va o’lchangan eritmalarning optik zigmegini farqini o’lchami;
- spektroskopiya usul-nurlanish spektirlarini ul`trabikafila, infira qizil va ko’rinuvchi nurlarspektirlari yordamida nazorat qilishga asoslangan turg'un va ko’chma asboblar ishlatiladi;
- fluoressent usul- turhun yoki majburiy lyumininsent nurlanishlar spektormol inteksiflikni yoki o’lchash davrida o’lchashga asoslashgan nurlantirish manbai sifatida u`tira binafsha nurlari hisoblanadi. Turg'un asboblar ishlatiladi.
4.1.Kimyoviy ifloslanishni quydagi usullar bilan aniqlash mumkun:
Fatametrik, spektroskopik, fluoresent, interferametrik, elektrokiviy,medarli, xromotografiya, atomli-absorbsiya,mass-spektrometrik.
4.2.Radiasion ifloslanishlarni quydagi usullarda aniqlanadi:
Ionizasiya, kimyoviy, fotagrafik, isintillyayiya.
4.3. Issiqlik (haroratli) ifloslanish quydagi usullarda aniqlanishi
mumkun:
Infraqizil termametirlar, parametrik termametirlar, simobli va spirtli termometirlar, biletalik termometirlar (met. Bug'lar. kengay).
4.4. Shovqinli ifloslanishlarni aniqlash uchun spektirlar va integral o’lcham usullari ishlatiladi (16-20000 gi li tovish bosimini o’z turg'un er ustirishini o’lchash)
4.5. Titrameli (tebranish) ifloslanishlarni quydagi usullarda aniqlanadi:
P`ezoelektrik (elektirsignalo’lch), tebranish akustik (elektirmagnit
signalt o’lch).
4.6. YOrug'lik ifloslanishlarni quydagiusullar bilan aniqlanadi:
Fotometrik (yarim. o’tkaz. qabul. o’zgar).
Optakustik usul -har hil muhitlarda tovushlarni tarqalishi tezligini o’lchashga asoslangan.Turg'un asboblar ishlatiladi;
- interferomentlar usul- muhitlarning spektral chiziqli to’lqinlarni
uzunligini, ularning tuzilishini, tiniqlik koeffisientini o’lchashga
asoslangan. Asosan turg'un asboblar ishlatiladi.
- elektirakimyoviy usul- eritmalaridagi xarakatchan shakillarning
miqdorini o’lchashga asoslangan. Turg'un va labaratoriya asboblari ishlatiladi;
- medarli usul- ko’rinuvchi yoki infiraqizil nurlar spektirda lazerni faol
cho’g'lantirish g'isobiga gaz aralashmalardagi (havo muhitidagi) ifloslanishlar
tarkibini spektirlarini qaytarilishini o’lchashka asoslangan.
Nurlanish manbayi sifatida gazli yoki qattiq tanali lazer bo’lishi mumkun. Turg'un va ko’chma dasgohlar ishlatiladi.
- xromatografik usul- aralashmalar kompanentlarni ikki xarakatchan va xarakatsiz fazolarga silistiv ajratishga asoslangan. Usullarning afzalligi kam miqdordagi va maxsus raksiyalarga kirmaydigan moddalarni aniqlaydi.
Kamchiligi 100% ifloslantiruvchi zararli moddalarni yutish qobilyatiga ega bo’lgan yangi sarbentlarni ishlashidir. Bu usulda uglevadaraodlar, organic kislatalar, pestisidlar va boshqalar aniqlanadi. Turg'un asboblar ishlatiladi.
- atomli- absorbsiya usuli elementlar atomlarning rezonansli
nurlanishlarini selektiv yutish xususiyatidan faydalaniladi. Masalan bu usulda havodagi og'ir metallar tarkibi aniqlanadi. Turg'un asboblar
ishlatiladi.
- moes- spektrometrik usul- moddalar tarkibidagi qisimlarning spektir massalarining aniqlashga asoslangan; Turg'un asboblarishlatiladi.
Radiasion ifloslanishlarni quydagi usullarda aniqlanadi:
- ionizasiya usuli- tashqi radiasiya manbai g'isobiga kameradagi gazlarni ionlanishini o’lchashka asoslangan;
- kimyoviy usul- ionli turlanish ta`sirida moddalardagi radiiosion-kimyoviy o’zgarishlarnisonini o’lchashga asoslangan.
- fotagrafik usul moddalarda paydo bbo’ladigan sonli nurlanmshni ro’yxatga oluvchi sezgir fotomatiral qatlami;
- ssiktilyasiya usuli- yuqori inergiyali nurlanish ta`sirida ko’rnuvchi nurlarni ro’yxatga olishga asoslanadi.Bu usullarda turhun va ko’chma asboblar ishlatiladi.
- Issiqlik (xarakatli) iflos, quyuq usullarda aniqlanish mumkun infira qizil termometirlar -8-14 mkm spektirlada nurlanish oqimini inteksivligini kattaligini o’lchashga asoslangan , (1000 S dan yuqori), (ko’chma asboblar).
- simobli va spirtli (suyuqlik) termositlarmoddalarning harakat
ta`sirida o’zining hajminio’zgartirishga asoslangan.
-termometir- metal bug'larining har xil harakat chijiq kengayishiga asoslangan. Ko’chmaasboblar ishlatiladi.
Shovqinli ifloslanishlarni o’lchash uchun spektral va integral o’lchash usullari aniqlanadi. Bu usul tovush bosimini (16... 2000 Gs) tovush chegaralaridagi yoki aloxida o’zgarishini o’lchashga asoslangan.
Titrashli (tebranish) ifloslanishlar quyidagi usullarda aniqlanadi:
- p'ezoelektrik usul - ya`ni mexanik tebranishlarni elektr
signallarga o’zgartirishlarga asoslashga.
- Tebranish akustik - mexanik past chastotali tebranishlarni
elektromagnit signallarga o’zgartirishga asoslangan.
Yorug'lik ifloslanishlari quyidagi usullar bilan aniqlanadi: - fotometrik usul - yorug'lik ta`sirida xar xil yarim o’tkazgichlar o’tkazish kobiliyatini.
4.7. Elektiramagnit ifloslanishlari aniqlash uchun ishlatiladi.Bu usul ejlektiramagnit energiya oqimini har xil chastatalar chegarasida sanoat chastatalari (50...60Gs)dan o’ta yuqori chastatalargacha o’lchamga asoslashgan.
4.8. Biologik ifloslanishlar-biomindikasiya usulida aniqlanadi.
Bu usul "trik" asboblar ya`ni "biomidikatorlar" - bakteriyalar, suv sh,tlari va boshqalarning ATM ifloslanishi darajasiga qarab xolatlarni va rivojlanishini kuzatishga asoslangan.
Indikasiya va tahlil usullarini tashlashda ahamiyati ularning sezgirligi va ishlab chiqarilishini hamda namunani olishi va o’lchamga tayorlash texnik va texnologiyaning e’tiborga olish kerak.
Ekоlogik monitoring fanining mazmuni, maksadi, vazifalari va tuzilishi.
Reja:
1. Kirish. Umumiy tushinchalar.
2. Ekоlogik monitoring mazmuni.
3. Ekоlogik monitoring vazifalari va tizimlari.
4. Atrof tabiiy muxitning boshkarish tizimi.
Tayanch iboralar: monitoring, atrof muxit monitoringi, ekalogik monitoring, kuzatish, nazorat,bashorat, boshkarish tizimi, axborot portreti, ob`ekt darajasi.
1.Monitoring deb, ma`lum vakt oraligida, kandaydir parametirni
uzgarishini kup marotaba ulchab kuzatishga aytiladi.
Monitoring - bu ob`ektni xolatini va uzgarishini uzok, muddatli kuzatishlar, baxolashlar, nazorat va bashorat kilish tizimidir.
Atrof muxit monitoringi deb, berilgan dastur asosida, tabiy muxitni, tabiy resurslarni, usimik va xayvonot dun¸sini, tabiy va astrologik faoliyat ta`sirida vujudga kelgan xolatlarni aniklash imkonini beruvchi, bir maromdagi kuzatishlarni bajarishga aytiladi.
Ekologik monitoring deganda, inson va biologik ob`ektlarni yashash muxitining ekologik xolatini (mikroorganizmlar, usimliklar va b.) doimiy baxolashni ta`minlovchi, ekotizimlarni xolatini va bir butunligin baxolashni, xamda talabdagi ekologik shartlar bajarilma¸tgan bulsa, ularni uzgartirish zaruratini aniklab beruvchi atrof tabiy muxiti tashkil etilgan monitoringi tushuniladi.
Ekologik monitoringni tuzilishi kuyidagicha:
- atrof tabiiy muxitdagi (a.t.m) fizik, kim¸viy va biologik
jara¸nlarni borishini atmosfera xavosini, tuprokni,
suvlar va boshka ob`ektlarni ifloslanish darajasini, xamda
buning okibatida xayvonot va usimlik dun¸siga bulgan
ta`sirlarni kuzatish;
- axolini a.t.m tugrisidagi kunlik va tezkoraxborot ta`minlashni tashkil etishi;
- a.t.m xolatini bashorat kilishi va ogox bulishi;
Ekalogik monitoringi (EM) asosiy maksadi kuydagilar:
- inson yashash muxiti va ekotizimlarni xolatini va yaxlitligini belgilovchi kursatkichlarni uzgarishlarini va uning okibatlarini anikdash;
- ekalogik shartlarbajarmasi, bu kursatkichlarni muvokdashtirish yullarini aniklash;
- yuzaga kelgan noxish xolatlarni tuzatish choralarini aniklash;
Ekologik monitoring ekotizimlar xolatini nazorat kdlishga, diagnostika va xoxish xodisalarni oldini olishga muljalangan.
1-rasm. ATMning EM ma`lumotlari ¸rdamidagi boshkarish tizimi. EM tizimi kuyidagi cheraraxar darajada kuriladi: ob`ekt (sanoat va b.) shaxar, tuman, viloyat, ulka, respublika, mintaka, davlat, kontinent, er shari.
Ob`ekt darajasiga o'arab, EM boshkarish tizimi xam uzgaradi. Masalan global EM maxsus tashkilot BMTning YuNEP orkali, Evropa kontinentida Evropa Ittifoqi direksiyasi orkali, Uzbekistonda esa tabiatni muxofaza kilishi kumitasi tomonidan boshkdriladi.
Boskichlarni bajarishni ketma-ketligi:
o'zgartirishga zarurat bulmasa monitoring k;ismlarining qaytarilishi; bitta uzgartirish bilan monitoring kismlarining k,aytarilishi.
2-rasm. EM tashkil etish va utkazish sxemasi.
Ob`ektni darajasiga karab, bu ob`ektdagi axborotlarin jamlash xarakteri va mexanizmi xam uzgaradi, ya`ni ekologik xolatni axborot portreti xam uzgaradi.
Ekologik xolatning axborot portreti, ma`lum xududning ekologik xolatini uning joyidagi kartografiyasi asosida xarakterlovchi ma`lum kenglikdagi ma`lumotlarning grafik tarzdagi ifodalarining
3. EMning asosiy vazifalari quydagilar;
- antropologik ta`sirlarining manbalari va omillarning kuzatishi;
- tabiy muxit xrlatini va undagi astralogik ta`sir natijasida ruy
berayotgan jarayonlarni kuzatish;
- tabiy muxitni bor xrlatini kuzatish;
- tabiy muxitni antralogik ta`sir natijasida uzgarishini bashorat
kilish;
- iste`molchini tabiatini muxrfaza k,mlish fvoliyati va ekalogik
xavfsizligi uchun uz vaktida axborot bilan ta`minlash va echimlarni qabul.
1 va 2 rasimlarda EM o'tkazilgandagi ma`lumotlar yordamida a.t.m. boshkarish tizimi, xdmda EM ni tashkil etish sxemasi kursatilgan. EM tizimida kuydagi ishlar amalga oshiriladi:
- kuzatish ob`ektami ajratib (anikdab) olish;
- ajratib olingan ob`ektni tekshirish;
- kuzatish ob`ektini tekshirish;
- kuzatish ob`ektini axborot modelini tuzish;
- ulchamlarini rejalashtirish;
- kuzatish ob`ektini xolatini baxolash va uni axborot modeliga
kiritish;
- kuzatish ob`ektinixrlatini uzgarishini bashorat kilish;
- axborotni iste`molchiga kulay shaklda etkazish.
yigindisiga aytiladi. Umuman olganda axborot portreti - bu berilgan ob`ekt yoki xududning ekologik geoaxborot tizimidir. Axborot portretining ishlash effekti unda yigilgan tizimni xarakterlovchi ichki va tashki parametrining soniga boglik buladi.
4.Atrof muxitning monitoring tizimiga kuyidagilar kiradi:
- Davlat EM tizimi (DEMT);
Radiosion xavfsizlikni nazorat kiladigan Davlat tizimi (RXNDT);
- Uzini ekologik komponentlarining uz ichiga oluvchi
tarmoklardagi EM;
- Urmon fondi va suv ob`ekti Davlat EM.
- Agrokimyoviy kuzatishlar xizmati va kishlok; xujalik
erlarini ifloslanishi EM.
- Inson yashash muxiti va uning salomatligi sanitar-gigiena
M. Davlat tizimi.
- Geologik muxit Davlat M.
- Er kadayri Davlat tizimi.
- Favkulotda xodisa axborot-boshkaruv tizimi.
Bu tarmoqlar M lari atrof muxitning aloxida komponentlari xolatini kuzatish va baxolashga karatilgan. (tabiiy resurslar). Ular ma`lum dasturlarga asosan amalga oshiriladi.
EM butun biosferani kamrab oladi.Ya`ni er planetasidagi atmasferani, gidrosfera va mitosferani yukrri kismini uz ichiga oladi.
Nazorat savollari:
1 .Monitoring nima?
2.Ekalogik monitoring deb nimaga aytiladih
3.EMning tizimi va maksadi.
4.EMning vazifalari.
5.A.T.M. boshkarish tizimi.
6.EMni tashki l etish va utkazish.
7.A.T.M. monitoring tizimining tarkibi.
Adabiyotlar: 1.
1.N.N.Krupenio.Ekalogigikiy monitoring. Ucheb.posobi.Izd."Mashrut", M.2005Y
2.Uzb.R.da atrof tabiy muxit muxofazasi va tabiy resurslardan foydalanishning xrlati tugrisida milliy ma`ruza.T.2006y.
| 