.2 . 0 ‘t oldirish tizimiga texnik xizm at ko‘rsatish

yoMakclia hosil boMishiga olib keladi. Natijada, yuqori k u ch lan ish - 
ning bir qismi ushbu yo‘lakcha orqali massaga o ‘tib keta boshlaydi 
va o ‘t oldirish tizimining samarali ishlash darajasi keskin pasayadi. 
Demak, o ‘t oldirish tizimini ishonchli ishlashini ta ’minlash u c h u n
yuqori kuchlanishiga taalluqli barcha asboblar, o ‘tkazgichlar va 
izolatorlarning tozaligiga, namlanmaganligiga katta e ’tibor b erísh
zarur. Avtomobil har 10000 km yurganda (1-TQ), u z g ic h -ta q - 
simlagich qopqog‘ining ustki va ichki qismlarini, rotor va o ‘t o l ­
dirish g'altagining qopqog‘ini b en zin d a nam langan latta b ila n
yaxshilab tozalash zarur.
Agar avtomobil ortiqcha chang va nam lik sharoitlarda ishlatilsa, 
bu ishni har kun amalga oshirish tavsiya qilinadi. Texnik q a ro v
vaqtida izolatsiya qismlarda mexanik shikastlik yoki ko‘m irlan gan
yo'lakchalar aniqlansa, bu detalni almashtirish zarur. A gar o ‘t 
oldirish g‘altagining ustiga moy yoki izolatsiyalovchi eritma o q ib
chiqqan b o ‘lsa ham uni almashtirish kerak. 0 ‘t oldirish tizim ig a 
texnik xizmat ko‘rsatish jarayonida o ‘tkazgichlar ulangan k o n -
taktlarni mahkamlash, o ‘t oldirish tizimiga taalluqli barcha a s b o b -
larni yaxshi qotirilganligini nazorat qilish zarur.
Uzgich-taqsimlagichni moylash avtomobilning ikkinchi te x n ik
qarovida (2-T Q ) amalga oshiriladi. Uzgich-taqsimlagich p o d -
shipnigini moylash uchun taqsimlagich q o big‘idagi q o p q o q ch ali 
moydon q o pqog‘ini bir marta aylantiriladi. Taqsimlagich q o p -
qog‘i va rotorni yechib, kulachokning ishchi yuzasini m oylovchi 
piltaga bir-ikki tomchi toza motor moyi tomiziladi. Xuddi s h u n c h a
moy uzgich pishangining o ‘qiga va 4 —5 tomchi moy k u la ch o k
vtulkasiga ham tomiziladi.
Uzgich-taqsimlagichni moylash vaqtida uzgich kontaktlarini 
moylanib qolishidan ehtiyot boMish kerak. Moylash ja ra y o n id a
yuqorida keltirilgan me’yorlarni buzilishi kontaktlarni m o y lan ib
qolishiga olib kelishi mumkin. Yuqorida k o ‘rsatilgandek, u z g ich - 
taqsimlagichni moylash uchun toza m o to r moyi ishlatiladi. Bu 
maqsadlarda dvigatelning karteridan m oy oMchagich y o rd a m id a
olingan moyni ishlatish mumkin emas.
Uzgich-taqsimlagichni moylash bilan bir vaqtda uning ichki 
qismidagi detallar nazoratdan o ‘tkaziladi. Yuqori kuchlanish r o -
torning kontakt plastinasidan taqsimlagich qopqog‘ining ic h ig a 
joylashtirilgan yon elektrodlarga u c h q u n k o ‘rinishida u zatilg an d a, 
bu detallarni kuyish hollari kuzatiladi, natijada rotor plastinasi 
va yon elektrodlar orasidagi tirqish m e ’yoridan oshib ketadi, y u q o ri

kuchlanish b o ‘y ic h a zax ira koeffitsienti ( K ^)esa kamayadi. Shu- 
ning uchun, rotorning kontakt plastinasi va yon elektrodlar se- 
zilarli darajada kuygan b o ‘lsa, rotor yoki taqsimlagich qopqog‘i 
almashtiriladi.
Bundan tashqari, yuqori kuchlanishni rotorning kontakt plas- 
tinasiga uzatadigan k o ‘m ir kontaktni o ‘z y o ‘naltiruvchi b o ‘ylab 
bem alol h arakatlanishi tekshiriladi. M arkazdan qochm a va va- 
ku u m rostlagich m exan izm larini qadalish, qotib qolish hollari 
b o ‘lmasligi n a z o ra t qilinadi. Buning uch u n uzgich kulachogini 
q o ‘l bilan oxirigacha buraladi va q o ‘yib yuboriladi. Bunda kula- 
c h o k qadalm asd an , t o ‘xtam asdan o ‘zining dastlabki holiga qay- 
tishi kerak. V ak uu m rostlagich ham aynan shu usulda tekshiri­
ladi, faqat b u n d a u zg ich n in g yuqori plastinasi buraladi va q o ‘yib 
yuboriladi.
Bu ishlarni bajarish vaqtida uzgich kontaktlari benzinda nam- 
langan zamsha yoki latta bilan yaxshilab tozalanadi. Kontaktlarni 
qurishi uchun 1—2 m in u t vaqt beriladi va shundan keyingina taq­
simlagich qo p q o g ‘i o ‘z joyiga q o ‘yiladi. Kontaktlarning ishchi 
yuzasini diqqat bilan, iloji b o ‘lsa lupa yordamida tekshirish lozim. 
Bu yuza qisqa m u d d a t ishlagandan so‘ng yaltiroqligini yo‘qotib, 
ozgina g'adir-b u d ur boMadi va kulrang tus oladi. Bu kontaktlarni 
tabiiy ravishda bir-biriga moslashish holatidir. Bunday yuzaga ega 
boMgan kontaktlar yangilariga nisbatan bir-biri bilan yaxshiroq 
tutashadi. Agar kon tak tlar yaxshi tutashmasa, ular orasida kuchli 
uch q u n hosil b o i s a kontaktlar havorang tus oladi. Kontaktlar 
moylangan holda ishlatilsa, ular qorayib ketadi.
Kontaktli o ‘t oldirish tizimida, kontaktlar orasida uchqun 
paydo b o iish i sababli, m uqarrar ravishda eroziya, ya’ni metallni 
bitta yuzadan ikkinchi yuzaga ko‘chish hodisasi r o ‘y beradi. N a- 
tijada, bitta kontakt yuzasida b o ‘rtiq, ikkinchisida esa chuqurcha 
hosil b o ia d i. B o‘rtiqning balandligi 0,5 m m .d an kam b o ‘lsa, 
kontaktlarning ish qobiliyati buzihnaydi va uni tozalash shart 
emas. Ikkinchi k o n tak tn i tozalaganda chuqurchani butunlay yo‘- 
qotib yuborish kerak emas, faqat usti sal siiliqlansa, yetarli b o ‘- 
ladi. Kontaktlar m a y d a shisha donali (№ 150) jilvir qog‘oz bilan 
tozalanadi. K o n ta k tla rn i tozalash uchun q u m q o g ‘oz ishlatish 
m um kin emas. K o n tak tlar tozalangandan keyin ularning ishchi 
yuzalari bir-biriga parallel b o iish i kerak. Kontaktlarni bir-biri 
bilan yaxshi tutashishini t a ’minlash, ularning ishonchli va uzoq 
muddat davomida ishlashining garovidir.

Agar kontaktlar sezilarli darajada kuygan yoki yeyilgan bo‘lsa, 
uzgich kontaktchasi va q o ‘zg‘almas kontakt ustunchasi almash- 
tiriladi. Kontaktlar tozalangandan keyin ulardagi volfram va ab- 
raziv zarrachalarini yo‘qotish maqsadida siqilgan havo bilan to- 
zalanadi va benzin bilan yuviladi. Shundan keyin kontaktlar ora- 
sidagi tirqish yoki kontaktlarni tutashib turish burchagi rostla- 
nadi va o ‘t oldirishning ilgarilatish burchagi o ‘rnatiladi.
Kontakt-tranzistorli o ‘t oldirish tizimlarida kontaktlardan o ‘ta- 
yotgan tokning qiymati katta bo‘lmaganligi u ch u n ularda eroziya 
hodisasi deyarli sodir bo‘lmaydi. Kontaktlarni uzoq muddat davo- 
mida tozalamasa ham bo‘ladi. Lekin ba’zi ekspluatatsion rejimlarda, 
masalan, avtomobil nisbatan uzoq vaqt davomida turib qolgan bo‘lsa 
yoki havoning namligi m e’yordan ortiq bo‘lgan hollarda kontaktlar 
yuzasida tok o ‘tkazmaydigan volfram oksidlaridan tashkil topgan 
yupqa parda hosil bo‘lishi mumkin. Kontaktlardan o ‘tadigan kuch- 
lanishning qiymati kichik b o ‘lganligi uchun bu pardani teshib o ‘ta 
olmaydi va o ‘t oldirish tizimi ishlamaydi. Kontakt-tranzistorli o ‘t 
oldirish tizimini ish qobiliyatini tiklash uchun kontaktlar ustidan
2—3 marta shishali jilvir qog‘ozni yurg‘izib yuborish yetarli boMadi. 
Kontaktlar ifloslanganda ham oksidli parda hosil boMishi mumkin.
Kontaktlarning tutashib turish burchagi (uzgich kulachogi- 
ning kontaktlarni tutashish holatidan uzilish holatigacha bura- 
lish burchagi) ikkilamchi maksimal k u c h la n is h qiym atigacha 
bevosita ta ’sir ko‘rsatadi. Bu burchak qanchalik katta bo‘lsa, o ‘t 
oldirish g‘altagining birlamchi chulg‘amidan o ‘tayotgan tok ham 
kontaktlarni uzilishi daqiqasigacha shunchalik kattaroq qiymatga 
erishadi, demak, ikkilamchi maksimal kuchlanish ham shuncha­
lik yuqori qiymatga ega b o ia d i.
Kontaktlar orasidagi tirqish ularni tutashib turish burchagiga 
quyidagicha ta’sir ko‘rsatadi. Tirqish qanchalik katta b o ‘lsa, kontakt­
larni tutashib turish burchagi shunchalik kichik boMadi va aksincha 
tirqish kamayishi bilan kontaktlarni tutashib turish burchagi ortadi. 
Kontaktlar orasidagi tirqishni belgilangan m e ’yordan katta bo‘lishi 
o ‘t oldirish tizimining ishida uzilishlarga olib kelishi mumkin. Ay- 
niqsa, bu avtomobilni tezlashish va dvigatelni ishga tushirish rejim- 
larida namoyon boMadi. Tirqish m e’yordan kichik b o ‘lganda esa bir­
lamchi zanjirdagi tok zarur qiymatga erisha olm aydi va maksimal 
ikkilamchi kuchlanish ham pasayib ketadi. B undan tashqari k on­
taktlar orasida yuzaga keladigan uchqunli yoyni so ‘ndirish sharoitlari 
yomonlashadi va natijada kontaktlardagi eroziya hodisasi kuchayadi.

Yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra, 
uzgich kontaktlari orasidagi tirqishni 
yoki ularni tutashib turish burchagini o ‘z 
vaqtida tekshirish va rostlab turish o ‘t ol- 
dirish tizimini ish qobiliyatini saqlash 
ham da ishonchli ishlashini t a ’minlash- 
ning muhim shartidir. Uzgich kontaktlari 
orasidagi tirqish ikki omil t a ’sirida o ‘z- 
garadi. Birinchisi, kontaktlarni yeyilishi 
bo‘lsa, ikkinchisi, uzgich pishangi turt- 
kichining yeyilishi. Uzgich kontaktlari 
orasidagi tirqishni tekshirish va zarurat 
b o ‘yicha rostlash ishlarini yangi avtomo- 
bil 1000 km yurganda, keyingilarini esa 
har 40000 km yurganda amalga oshirish 
tavsiya qilinadi.
K ontaktlar orasidagi tirqishni tekshirish uchun maxsus dastak 
yordamida dvigatelning tirsakli valini aylantirib uzgich kulachogi 
shunday holatg a keltiriladiki, u nda kontaktlar orasidagi tirqish 
maksimal qiym atga ega bo‘ladi. Shundan keyin tirqishni shchup 
bilan tekshiriladi. Bunda shchup kontaktlar orasiga tiralib kirishi 
lekin pishangchani qochirmasligi zarur. Tirqishni rostlash uchun 
(4 .1-rasm) uzgich plastinasiga q o ‘zg‘almas kontaktli ustunchani 
m ahkamlovchi vint (l)n i b o ‘shatish va rostlash ekssentrigi (2)ni 
aylantirib kontaktlar orasidagi tegishli tirqishni o ‘rnatish lozim. 
Rostlash tugagandan keyin vint qayta tortiladi va tirqish shchup 
bilan yana b ir b o r tekshiriladi.
K ontaktlar orasidagi tirqishni tekshirish bilan birga uzgich pi- 
shangchasini o ‘z o ‘qida bemalol, qadalmasdan aylanishiga ishonch 
hosil qilish kerak. Buning uchun pishangchani barmoqlar bilan 
tortish va keyin q o ‘yib yuborish kerak. Prujina ta ’sirida pishangcha 
darhol o ‘zining dastlabki holatiga qaytishi kerak. Agar pishang­
chani qadalish yoki to ‘xtab qolish hollari kuzatilsa, pishangcha 
o ‘qidan yechiladi, o ‘q mayda donali shisha jilvir qog‘oz bilan sil- 
liqlanadi, bir-ikki tomchi (undan ortiq emas) toza motor moyi 
bilan moylanadi va pishangcha yana o ‘rniga qo‘yiladi. Pishangchani 
yaxshi aylanmasligining ikkinchi sababi — prujinaning tortish ku- 
chini susayganligi. Prujinani tortish kuchini dinamometr yorda­
mida tekshiriladi (4.2-rasm). 0 ‘lchash vaqtida kuch kontaktlarning 
o ‘qi b o ‘ylab y o ‘naltirilgan b o ‘lib, u pishangchaning kontakt

Download 3,92 Mb.