kontaktlarining tutashib turish vaqti shunchalik kam boMadi, de-
mak, uzilish toki /„ va maksimal
ikkilamchi kuchlanish
larni
qiymati h a m shunchalik kichik b o ‘ladi.
2max
A vtom obil dvigatelining tirsakli valini aylanishlar chastotasidan
boshqa k o ‘rsatkichlari (drossel t o ‘siqchasining ochilish darajasi,
burovchi m o m en t, quvvati va hokazo) ikkilamchi kuchlanish qiy-
matiga t a ’sir k o ‘rsatmaydi. Ikkilamchi kuchlanishning maksi
mal qiy m atiga o ‘t oldirish sh a m izolatorida hosil b o ia d ig a n qu-
rum va yuqori kuchlanish zanjirining massaga nisbatan b o ‘lgan
elektr sig imi katta t a ’sir k o ‘rsatadi. Izolatordagi qurum orqali
yuqori kuchlanishning bir qismi massaga o ‘tib ketadi. Yuqori kuch
lanish zanjirining sig‘imi ham m e ’yordan ortiq b o ‘lsa, ikkilamchi
kuchlanishning maksimal qiymati pasayadi.
Agar o t oldirish shami dvigatelning issiqlik tavsifnomasini hi-
sobga olib, t o ‘g ‘ri tanlangan b o ‘lsa, izolatorda hosil b o ‘ladigan
q u ru m n in g qarshiligi 3 M O m .d an kam bo4lmaydi. Ekranlanma-
gan y u q o r i kuch lan ish za n jirin in g massaga nisbatan sig‘imi,
odatda, 75
p F .dan ortmaydi.
^ M a k s im a l ikkilamchi k u ch la n is h d a n farqli o ‘laroq
teshib
o ‘tish kuchlanishi aylanishlar chastotasidan tashqari dvigatelning
yana bir q a to r ko‘rsatkichlariga b og‘liq bo‘ladi. Teshib o ‘tish kuch-
lanishiga sh am elektrodlari orasidagi uchqunli tirqishning kat-
taligi, elektrodlarning shakli, gazlarning harorati va bosimi katta
t a ’sir k o ‘rsatadi. Uchqunli tirqish qanchalik katta b o ‘lsa, teshib
o ‘tish kuchlanishi ham shunchalik yuqori boMadi. Yangi sham
elek tro d larin in g o tkir qirralari teshib o ‘tish kuchlanishini pa-
saytiradi. Lekin ishlatish jarayonida sham elektrodlarining o ‘tkir
qirralari silliqlashadi, uchqunli tirqish kattalashadi va teshib o ‘tish
kuchlanish qiymati ortadi. Silindrdagi
gazlarning bosimi ortishi
teshib o ‘tish kuchlanishini oshirsa, harorat ko‘tarilishi bilan ak-
sincha, teshib o tish kuchlanishi kamayadi. Drossel t o ‘siqchasi-
ning ochilishi darajasi qanchalik katta bo‘lsa, silindrlarning ishchi
aralashm a bilan to ‘lish darajasi ham shunchalik ortadi. Bu esa si-
qish taktidagi bosimni ko‘tarilishiga va, demak, teshib o ‘tish kuch
lanishini h a m ortishiga olib keladi. Drossel to ‘siqchasi t o ‘la ochil-
ganda, teshib o ‘tish kuchlanishi eng katta qiymatga erishadi.
Teshib o ‘tish kuchlanish qiymatiga tirsakli valning aylanishlar
chastotasi t a ’sirini ko‘rib chiqaylik. Drossel to ‘siqchasi t o ‘la ochiq
holda ishlayotgan dvigatel tirsakli valining aylanishlar chastotasi
m a ’lum belgilangan
chegaradan ortganda, silindrlarning t o ‘lish
84
darajasi kamaya boshlaydi va silindrlardagi bosim pasayadi. B u n d an
tashqari, aylanishlar chastotasi ortishi bilan markazdan q o c h m a
rostlagich o ‘t oldirishning ilgarilatish burchagini oshira boshlaydi
va silindrlardagi o ‘t oldirish jarayoni ishchi aralashmaning bosim i
past boMganda sodir b o ‘ladi. Va nihoyat, aylanishlar chastotasining
ortishi, siqish kamerasidagi haroratni ko'tarilishiga olib keladi.
Yuqorida keltirilgan barcha omillar aylanishlar chastotasi ortishi
bilan teshib o ‘tish kuchlanishining qiymati pasayishini ko ‘rsatadi.
Maksimal ikkilamchi kuchlanishni dvigatel tirsakli v alin in g
aylanishlar chastotasiga bogMiqligi kontaktli o ‘t
oldirish tizim in in g
ishchi tavsifnomasi, deb yuritiladi. A m m o , ishchi tavsifnoma o ‘t
oldirish tizimining ish qobiliyatini t o i a baholash im k o n iy atin i
bermaydi. Dvigatelning turli ishlash sharoitlarida o ‘t oldirish tizi-
miga q o ‘yiladigan talablarni ishchi tavsifnomaga mos kelishining
tahlili, yuqori kuchlanish b o ‘yicha zaxira koefTitsientini drosse 1
to ‘siqchasi to ‘la ochiq holda ishlayotgan dvigatel tirsakli valining
aylanishlar chastotasiga bog‘liqligini k o ‘rsatadi. Zaxira kocffit-
sientining minimal qiymati o ‘t oldirish tizimining eng og‘ir eks-
pluatatsion rejimiga to ‘g‘ri keladi. Bu rejim dvigatel nisbatan past
aylanishlar chastota va drossel t o ‘siqchasi t o ‘la
ochiq holda ish la-
ganda yuzaga keladi.
0 ‘t oldirish tizimining dvigatelni ishga tushirish jarayonidagi
ekspluatatsion rejimlari alohida e ’tiborga loyiq. Dvigatelni ishga
tushirishda startyor katta tok iste’mol qiladi va natijada a k k u -
m ulatorlar batareyasining kuchlanishi keskin pasayadi. Is h g a
tushirishning og‘ir sharoitlarida 12 V.li akkumulatorning k u c h
lanishi 7—8 V.gacha pasayishi m um kin. Bundan tashqari, tirsakli
valning past aylanishlar chastotasida uzgich kontaktlarining u z i-
lish tezligi kichik b o ia d i va bu ular orasida uchqunli yoy hosil
boMishiga olib keladi. Kontaktlar orasida yoy hosil b o ‘lishi e le k -
tromagnit energiyani isrof b o ‘lishiga va o ‘t oldirish g 'altagining
birlamchi ch u ig‘amidan o ‘tayotgan to kn i
uzilish tezligini k a -
maytiradi. Buning hammasi maksimal ikkilamchi kuchlanish q iy -
matini pasaytiradi. Buning ustiga yonish kamerasidagi h a ro ratn in g
pastligi sham elektrodlari orasini teshib o ‘tish kuchlanishini o s h i-
rib yuboradi.
A mmo ishga tushirish rejimida o ‘t oldirish tizimining ishlashiga
ijobiy ta ’sir etuvchi omillar ham mavjud. Staityor dvigatel tirsakli
valini kichik aylanishlar chastotasi bilan aylantirganda, u z g ic h
kontaktlarining tutashib turish vaqti, birlamchi tokni o ‘z i n in g
maksimal barqaror qiymatiga erishishi uchun yetarli b o ‘ladi. Buri
dan tashqari dvigatelni ishga tushirish vaqtida silindrlarni to ‘lish
darajasi past b o ‘ladi, y a’ni silindrlardagi bosim kam bo‘ladi.
Ishga tushirish jarayonida o ‘t oldirish
tizimini ishlashini yax-
shilash maqsadida o ‘t oldirish g ‘altagining birlamchi chulg‘amiga
ketma-ket q o ‘shim cha qarshilik ulanadi. Bu qarshilikda kuchla-
nishni pasayishi o ‘t oldirish tizimining m e ’yorida ishlashiga ta ’sir
k o ‘rsatmaydi, chunki bu omil o ‘t oldirish g‘altagining ko‘rsatkich-
larida (o‘ramlar soni, ularning nisbati va h.k.) hisobga olinadi.
Startyor ulanganda q o ‘shimcha qarshilik startyorning tortish re-
lesidagi maxsus kontaktlar yordamida qisqa tutashtiriladi va o ‘t
oldirish g‘altagiga akkumulatorning to‘la kuchlanishi uzatiladi. Shu
y o ‘l bilan, startyor ulanganda akkumulator batareyasidagi kuch-
lanishning pasayishi qoplanadi.
Shunday qilib, o ‘t oldirish tizimining eng og‘ir ishlash sharoit-
lari avtomobilning quyidagi ekspluatatsion rejimlariga to ‘g‘ri ke-
ladi. T o ‘g‘ri uzatm ada va drossel to ‘siqchasi t o ‘la ochilgan holda
avtomobilning tezligini oshirish yoki balandlikka ko'tarilish; dvi-
gatel tirsakli valining nisbatan past aylanishlar chastotasi; dviga
telni ishga tushirish.
