Avtomobillarning

O.HAMRAQULOV, 
SH.MAGDIYEV
AVTOMOBILLARNING
TEXNIK
EKSPLUATATSIYASI

b W <
O i - ' / t __________________________________________
О
Z B E K IS T O N R E S P U B L IK A S I O LIY
VA O RTA M A X SU S ТА L IM V A ZIRLIG I
O.HAMRAQULOV, 
SH.MAGDIYEV
AVTOMOBILLARNING
TEXNIK
EKSPLUATATSIYASI
O 'z b e k i s t o n R e s p u b lik a s i O liy v a o 'r t a m a x s u s t a 'l i m v a z ir lig i 
to m o n id a n (U D K 6 29.113 - T r a n s p o r t v o s ita la r in in g te x n ik
e k s p l u a t a t s iy a s i ) b a k a l a v r i a t t a 'l i m y o 'n a li s h i t a l a b a l a r i u c h u n d a r s l i k
s i f a ti d a ta v s iy a e tilg a n .
O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi 
Adabiyot jamg'armasi nashriyoti 
Toshkent-2005
б и б л и о т е к а
Глх. ТИП и Л П
4019

Darslikda am aliy faoliyatdagi avtom obillar texnik ekspluatatsiyasining 
holati, ya’ni avtom obillarga texnik xizm at k o rs a tis h va joriy ta'm irlash
texnologiyasi, avtotranspori korxonalarida ishlabchiqarishda qo llaniladigan 
texnologik jihozlar, harakatdagi tarkibga m oddiy-texnik ta 'm in o tn i tashkil 
qilish va resurslam i tejash usullari. avtom obil transportini turli ekstremal 
tabiiy-iqlim va y o 'l sharoitlaridagi, asosiy ishlab chiqarish bazalaridan 
a jra lg a n h o ld ag i h a m d a m a x s u s la s h tirilg a n h a ra k a td a g i ta rk ib n in g
ekspluatatsiyasi, avtom obil tran sp o rtin in g atro f-m u h itg a zararli ta 's iri 
yo nalishlari va ulam i kam aytirish y o 'lla ri yoritilgan.
Darslik Oliy va o 'r ta maxsus ta 'Iim vazirligining M uvofiqlashtiruvchi 
Kengashi tom onidan «Avtom obillam ing texnik ekspluatatsiyasi* fanidan 
dars bem vchi pedagoglarga, «Transport vositalarini ishlatish va ta'm irlash * 
va «Qishloq xo'jaligi m ashinalarining ekspluatatsiyasi» y o 'n alish i b o 'y ic h a
ta 'Iim olayotgan talabalarga ham da avtotransport korxonalari m uhandis- 
texnik xodim lari va boshqa avtom obildan foydalanuvchi m utaxassislar 
uchun m o ljallangan.
T aqrizchilar:
T .Q o d irsh ay ev , 
t.f.n ., d o tsen t, 
T.A bduazizov, 
t.f.n ., dotsent.
M u h arrir 
S h.S aydaliyev
© O 'z b e k i s t o n Y ozuvchilar uyushm asi Adabiyot jam g 'arm asi 
nashriyoti, « N a v ro 'z nashriyoti»

KIRISH
O ’zbckiston Respublikasida avtomobil sanoati keng ko'lam da rivojlanib 
bormoqda. Rcspublikamiz 1991 yilda mustaqillikka erishgach, o'zining avtomobil 
zavodiga va avtomobillariga ega bo' lish maqsadida Janubiy Korcyaning «DAEWOO* 
kompaniyasi bilan shartnoma tuzib, Asaka shahrida «UzDaewooAvto» qo'shm a 
korxonasini, Turkiya davlati bilan hamkoriikda Samarqand shahrida kichik sig’imdagi 
avtobus va boshqa turdagi avtomobillar hamda avtomobil agregatlarini ishlab 
chiqarish uchun zavodlami barpo eta boshladi.
Asaka shahrida «UzDaewooAvto» zavodining qurilishi bilan O'zbekiston 
dunyodagi o 'z avtomobil sanoatiga ega bo'lgan 28-davlatga aylandi.
♦UzDaewooAvto*, bu — Markaziy Osiyodagi birinchi avtomobil ishlab 
chiqarish kompaniyasidir. Zavod jahon standartlari talablariga javob beruvchi o 'ta
zamonaviy texnika bilan jihozlangan bo* lib, o 'rta sinfli «Neksiya», kichik sinfli 
«Tiko» avtomobillari, «Damas* mikroavtobuslari ishlab chiqarishga m o'ljal- 
langan edi. Hozirgi kunda avtomobillaming turi «Neksiya-2», «Lasetti» va «Matiz» 
kabilar bilan boyib bormoqda.
Samarqand shahrida O’zbekiston-Turkiya qo'shm a konconasi «Samkochavto* 
zavodidan «Uzotoyol* kichik turkumdagi avtobuslar («OTOYOL-M23», «М24», 
«М29», «М50») va ixtisoslashgan yuk avtomobillari («OTOYOL-35.9*, «65.9*, 
«85.12» va boshqalar) ishlab chiqarilib, ekspluatatsiya qilina boshlandi.
Xalq xo jaligi talablarini qondirish maqsadida qo'shimcha tarzda boshqa turdagi 
xorijda ishlab chiqarilgan zamonaviy avtomobillar keltirilib, ekspluatatsiya qilina 
boshlandi. Tog’-metallurgiya sanoatida o 'ta og’ir yuk ko'tam vchi (75-200 t)
♦ Ка1еф411ег 754*, «Yuklid 200* avtomobillari; sanoat va qurilishda og’ir yuk 
ko'taruvchi (8-39 t) «DAEWOO* avtomobillari; shahar transportida o 'rta va 
katta sig’imli «DAEWOO V S -106», «Mersedes-Bens 0405* va «KAROSA» 
avtobuslari; kommunal ho jalikda ixtisoslashtirilgan «DAEWOO» va «HYUNDAI» 
avtomobillari; yo'lovchi tashishda va shaxsiy transport sifatida «Dog'an», «Opel», 
«Audi» va boshqalar shular jumlasidandir.
Yuk va yo'lovchilarga nam unaviy ham da sifatli xizmat etish uchun 
avtomobillardan foydalanishga kamroq mablag’ sarflagan holda ulaming texnik 
tayyorligini yuqori darajada ta'm inlab turish zarur. Buning uchun avtomobillarga 
muntazam ravishda texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash (TXK va T) ishlarini 
b ajarish , ularni ishdan b o 's h vaqtida saqlab tu rish , eh tiy o t qism va 
avtoekspluatatsion materiallar bilan ta'minlash hamda boshqa xizmatlar majmuini 
amalga oshirish lozim.
3

Avtomobillaming safdan chiqarilguncha ishlash muddati davomida TXK va T 
ishlariga sarflangan mehnat hajmi yangi avtomobil ta\yorlashga kctgan mehnat 
hajmidan bir nccha o n barobar ortiqdir, chunki avtomobil bir maria yuqori 
darajada mcxanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilg;in zavod sharoitida ishlab 
chiqariladi va o n la b yillar har xil ish sharoitlarida ckspluatatsiya qilinib, ularga 
minglab marta texnik xizmat ko'rsatiladi, ta'mirlanadi
Hozirda foydalanilayotgan harakatdagi tarkibning ко’ payib borishi tufayli ulaiga 
TXK va T bilan bog’liq bo'lgan sarf-harajatlar yanada oshadi Shu bilan biiga, 
avtomobil transportiga k o 'p miqdorda ehtiyot qismlar va materiallar zarur hamda 
TXK va T uchun turli xildagi texnologik jihozlar. moslamalar ishlatilishi kerak.
Ekspluatatsiyadagi avtomobillar sonining osishi bilan ulaming chiqindi gazlari 
tarkibidagi zaharli gazlar miqdori, yedinlish mahsulotlan va chiqitga chiqarilmagan 
o 'z resureini о 'tab bo'lgan birikma va detallar ta'sinda atrof-muhitning zaharlanishi 
oshadi. Atrof-muhitga chiqarilayotgan zararli mahsulotlaming 40 foizi avtomobil 
transport! zimmasiga to 'g ’ri keladi. Avtomobillaming ta'm inot yoki o 't oldirish 
tizim ining nosozligi chiqarilayotgan chiqindilar tarkibidagi zaharli gazlar 
miqdorining 2-7 barobar oshishiga olib keladi. Eski va nosoz avtomobillardan 
foydalanish, o*z navbatida, mxsat etilgan shovqin balandligini 15-20% ga oshiradi. 
Va nihoyat, nosoz avtom obillar yo'1-transport hodisalari sodir b o'lish in i 
ko'paytiradi, bu bilan insonlarga tan jarohati va tabiatga zarar yetkazilpdi
Avtomobil transponi yonilg’i-energetik resurslaming eng yirik iste'molchisi 
hisoblanadi, shu sababli, avtomobillaming ta'm in o t tizimi, elektr jihozlari, 
yurish qismi va boshqa agrcgatlarining sifatli ishlashi ham di haydovchining malakasi 
ulami tejab ishlatishda muhim rol o'ynaydi. Avtomobillaming texnik ekspluatatsiyasi 
davrida yonilg'i-energetik resurslarni tejashda boshqa turdagi vonilgilardan, 
jumladan. suyultirilgan va siqilgan gazlardan foydalanish katta ahamiyatga ega.
Ba zi avtotransport korxonalarining ishlab chiqarish texnika negizi (ICHTN) 
texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash vositalari bilan yetarli darajada 
ta ‘ minlanmagan bo* lib, avtomobillami texnik tayyor holatda ushlab turishga salbiy 
ta* sir ko rsatadi, ishchilaming mehnat unumdorligini va ish sifatini pasaytiradi.
Yangi, jahon andozalariga mos keluvchi avtomobil yo*Hanning qurilishi, 
avtomobillaming tuzilishini takomillashtirish natijasida TXK va qayta tiklash 
davrlarining oshishi va mehnat hajmlarining pasayishi avtomobillaming texnik 
ekspluatatsiyasi (ATE)ga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Avtomobilning ekspluatatsion ishonchliligini oshirish. TXK va T xarajatlarini 
hamda turib qolish vaqtini kamaytirish. yuk tashishning samaradorligini oshirish 
va tashish tannarxini kamaytirish. ekologiyaga zarar yetkazmaslik ATEning asosiy 
vazifalardan hisoblanadi.
4