Ma'lumki, kompyuter tizim (tannog')inmg asosiy komponentlari —
texnik vositalar, dasturiy-matematik ta'minot va ma'lumotlardir.
Nazariy tomondan bu komponentlarga nisbatan to'rt
turdagi xavflar
mavjud, ya’ni uzilish, tutib qolish, o ‘zgartirish va soxtalahtirish.
Uzilish — tashqi harakatlar (ishlar, jarayonlar)ni bajarish uchun
hozirgi ishlarni vaqtincha markaziy protsessor qurilmasi yordamida to'x
tatish, ulami bajargandan so‘ng protsessor oldingi holatga qaytadi va to'xtatib
qo'yilgan ishni davom ettiradi. Har bir uzilish tartib raqamiga ega, unga
asosan markaziy protsessor qurilmasi qayta ishlash uchun
qism dasturni
qidirib topadi. Protsessorlar ikki turdagi uzilishlar bilan ishlashni vujudga
keltirishi mumkin: dasturiy va texnik. Biror qurilma favqulodda xizmat
ko'rsatilishiga muhtoj bo'lsa, unda texnik uzilish paydo boiadi. Odatda
bunday uzilish markaziy protsessor uchun kutilmagan hodisadir.
Dasturiy
uzilishlar asosiy dasturlar ichida protsessorning maxsus buyruqliari
yordamida bajariladi. Dasturiy uzilishda dastur o‘z-o‘zini vaqtincha to'xtatib,
uzilishga taalluqli jarayonni bajaradi.
Tutib olish — bu jarayon oqibatida g'arazli shaxslar dasturiy vositalar
va axborotning turli magnitli tashuvchilariga kirishni yo'lga qo'yadi. Dastur
va ma’lumotlardan noqonuniy nusxa olish,
kompyuter tarmoqlari aloqa
kanallaridan ruxsatsiz o'qishlar va hokazo harakatlar tutib olish jarayonlariga
misol bo'la oladi.
O'zgartirish — ushbu jarayon yovuz niyatli shaxs nafaqat kom
pyuter tizimi komponentlariga (ma’lumotlar to'plamlari, dasturlar, texnik
elementlari) kirishni yo'lga qo'yadi, balki ular tarkibini (ko'rinishini)
o'zgartiradi. Masalan, o'zgartirish sifatida g'arazli shaxsning ma’lumotlar
to'plamidagi ma’lumotlarni o'zgartirishi, yoki umuman kompyuter tizimi
fayllarini o'zgartirishi, yoki qandaydir qo'shimcha noqonuniy qayta
ishlashni amalga oshirish maqsadida foydalanilayotgan dastuming kodini
o'zgartirishi tushuniladi.
Soxtalashtirish — bu jarayon yordamida g'arazli shaxslar tizimda
hisobga olinmagan vaziyatlarni o'rganib,
undagi kamchiliklarni aniqlab,
keyinchalik o'ziga kerakli harakatlarni bajarish maqsadida tizimga qandaydir
soxta jarayonni yoki tizim va boshqa foydalanuvchilarga soxta yozuvlami
yuboradi.
159
Hozirgi kunda kompyuter viruslari g'arazli maqsadlarda ishlatiluvchi
turli xil dasturlarni olib kelib tatbiq etishda eng samarali vositalardan biri
hisoblanadi. Kompyuter viruslarini dasturli viruslar deb atash to'g'riroq
bo'ladi.
Virus deganda avtonom ravishda ishlash, boshqa dastur tarkibiga o'z-
o'zidan qo'shilish, kompyuter tarmoqlari va alohida kompyuterlarda
zararli
jarayonlami vujudga keltirish maqsadida tuzilgan dastur tushuniladi. Ushbu
dasturlar o'z-o'zidan nusxa olish xususiyatiga ega.
Viruslar bilan zararlangan dasturlar virus tashuvchi yoki zararlangan
dasturlar deyiladi (8.3-rasm).
Zararlangan disk — bu ishga tushirish sektorida virus dastur joylashib
oltan diskdir.
Hozirgi paytda kompyuterlar uchun ko'pgina noqulayliklar tug'-
dirayotgan har xil turlardagi kompyuter viruslari keng tarqalgan. Shuning
uchun ham ulardan saqlanish usullarini ishlab chiqish muxim masala-
lardan biri hisoblanadi. Viruslarning katta
guruhini kompyuteming ish
bajarish tartibini buzmaydigan, ya’ni „ta’sirchan bo'lmagan" viruslar
guruhi tashkil etadi.
Viruslarning boshqa guruhiga kompyuteming ish tartibini buzuvchi
viruslar kiradi. Bu viruslami quyidagi turlarga bo'lish mumkin:
xavfsiz
viruslar (fayllar tarkibini buzmaydigan), xavfli viruslar (fayllar tarkibini
buzuvchi) hamda juda xavfli viruslar (kompyuter qurilmalarini buzuvchi
va operator sog'lig'iga ta’sir etuvchi). Bu kabi viruslar, odatda, professional
dasturchilar tomonidan tuziladi.
