axborot
mahsulotlari
va
xizmatlari
sanaladi.
YA’ni
axborot-kommunikatsiyalar
texnologiyasi yordamida foydalanuvchilarga ko’proq axborot xizmatini ko’rsatish
lozim. Axborot mahsulotlari mutaxassislar tomonidan turlicha talqin qilinadi.
Axborot xizmatlari
- bu foydalanuvchilarning talablariga mos ravishda qaerda
bo’lishlaridan qatьiy nazar axborot mahsulotlariga kirish, zarurlarini qidirish va
takdim etishni ta’minlash demakdir.
Axborot xizmati turlarining vujudga kelishi axborot mahsulotlariga bo’lgan
talabni yuksaltirib yubordi. CHunki ular foydalanuvchilarning shaxsiy talabidan kelib
chiqqan holda ma’lumotlarni taklif qila boshlashdi va bu bilan ishlab chiqaruvchilar
hamda foydalanuvchilarning axborot modellarini yaqinlashtirishga imkon yaratdi.
SHunday qilib, axborot xizmatlari axborot mahsulotlar qatorida zamonaviy axborot-
kommunikatsiyalari texnologiyasi asosiy tavsiflovchilaridan bo’lib hisoblanadi.
Telekommunikatsiya vositalari asosida ma’lumotlar bazasiga tezkor kirishning
amalga oshganligi, interaktiv xizmatlar industriyasining jadal rivojlanishiga va
27
axborot iste’molchilariga yangi imkoniyatlarni yaratib berdi. Axborotlashtirish
jarayonlari rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyotiga faol ta’sir eta boshlagan 1970
yillar boshida bu sohada tub o’zgarishlar yuz berdi. Dunyoda 1990 yillar boshida
ma’lumotlar bazasiga kirishga imkon beruvchi yuzdan ortiq interaktiv xizmatlar
mavjud edi.
AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Frantsiya va YAponiyada oxirgi yillarda
«on-line» (real vaqt birligida ishlash) xizmatlari industriyasi iqti-sodiyotning axborot
tarmog’idan mustahkam o’rin egalladi. Ommaviy foydalanuvchilar uchun
mo’ljallangan «on-line» tarkibiga kiradigan ma’lumotlar bazasi 1979-1988 yillar
oralig’ida 40 tadan 4000 tagacha etdi. Hozirgi kunda ularning soni 5000 dan ortib
ketgan.
Bozor munosabatlari axborot mahsulotlarining yangiligi, ishonchliligi va
to’liqligi darajalariga yuqori talablar qo’ymoqda, chunki busiz samarali marketing,
moliya-kredit va investitsiya faoliyatini yuritish mumkin emas.
Dunyo miqyosida axborot xizmatlarining shakllanishi 50-yillar boshiga to’g’ri
keldi. SHu bilan birga dunyodagi rivojlangan mamlakatlar bozorida asosan akademik,
professional, davlat korxonalari, o’quv yurti, ilmiy-texnika jamiyatlari notijorat
axborot xizmatlarini takdim etishdi. Bir vaqtning o’zida tijorat axborot xizmatlari
ham shakllana boshlandi.
1970 yillar o’rtalariga kelib ma’lumotlarni uzatishning milliy va global
tarmoqlarining tarkib topishi, foydalanuvchilarga uzoq masofada joylashgan
ma’lumotlar
bazasiga
kirib
muloqjt
asosida
kerakli
axborotni
qidirishga imkon yaratib berdi. Axborot mahsulotlarining ko’p qismini iqtisodiy
axborot egallay boshladi. Ushbu davrda foqdalanuvchilarga tijorat asosida xizmat
ko’rsatadigan axborot vositachilari keng faoliyat ko’rsata boshladi.
1980 yil boshlariga kelib axborot xizmatlari bozorida ma’lumotlar bazasini
optik disklarda taklif etadigan, telekommunikatsiya tarmoqlaridan foydalangan holda
telematn va videomatn xizmatlarini keng ko’lamda ko’rsatuvchi axborot markazlari
paydo bo’la boshladi. SHu vaqtning o’zida ma’lumotlar bazasini shakllantirish
yo’lida axborot xizmatlari, yirik nashriyotlar va tadqiqot firmalari o’z ishlarini
boshladi. Axborot xizmatlariga bo’lgan talab darajasining o’sib borishi, ularning
yuqori darajadagi rentabelligi ushbu biznes sohasida hisoblash texnikalari ishlab
chiqarayotgan firmalar, nashriyotlar va davlat tashkilotlarining tadbirkorlik
faoliyatini kuchaytirib yubordi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning markazdan uzoqda joylashgan rayonlarida
axborot va telekommunikatsiya xizmatlari darajasining o’sib borishi aniq ijtimoiy va
iqtisodiy foyda olishga zamin yaratmoqda. Interaktiv xizmatlar tarmoqlarga kirishga
imkon bo’lgan fermerlar bozordagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari narxlari haqida aniq
axborotga ega bo’lishga; qishlok sharoitida yashayotgan kishilar esa teletibbiyot
vositalari asosida shaharlik vrachlar maslahatlarini olish va qishloq bolalari axborot
tarmoqlari asosida oldin ololmagan bilimlarga kirib, zarurlarini tanlab olish va
foydalanish imkoniyatiga ega bo’lishmokda. Bizning mamlakatimizda ham shunday
imkoniyatga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim:
a) milliy iqtisodning turli tarmoqlariga xususiy investitsiyalarni jalb qilishni
rag’batlantirish;
28
b) barcha axborotdan foydalanuvchi va ularni etkazib beruvchilarga global
kompyuter tarmog’iga erkin kirishlariga imkon yaratish;
v)
axborot-kommunikatsiyalar
bozoridagi
dinamik
o’zgarishlarga
moslashadigan me’yoriy-huquqiy bazani tarkib toptirish;
g) taqdim etilayotgan xizmatlarning xilma-xilligini ta’minlash;
d) intellektual mulk huquqini himoya qilish.
Axborot-kommunikatsiyalar bozoriga o’z mahsulotlari bilan turli xildagi
tashkilotlar, davlat agentliklari, tijorat firmalari, savdo assotsiatsiyalari va notijorat
korxonalar ham chiqishi mumkin.
O’zining
axborot-kommunikatsiyalar
infratuzilmasini
shakllantirgan
mamlakatlargina global iqtisodga kirib borishi mumkin. Ushbu jarayonlarga
to’sqinlik qilgan mamlakatlar esa butun ishlab chiqarish faoliyatiga, tadbirkorlarga va
umuman jamiyat rivojiga turli shaklda zarar keltirishi mumkin. SHuning uchun ham
ko’pgina mamlakatlar zamonaviy ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi yoki axborot-
kommunikatsiyalar texnologiyalarini keng ko’lamda qo’llashga qaror qildi. CHunki
ular qo’shimcha ish joylarini tashkil etish va xodimlarni qayta tayyorlashda chet el
investitsiyalarini jalb qiladigan «yadro» bo’lib xizmat qiladi.
Ko’pgina mutaxasisslar telekommunikatsiya industriyasini keng rivojlantirish
kerakligi haqida fikr-mulohazalar berishmokda, lekin bu jarayon katta moliyaviy
mablag’larni talab qiladi. Butunjahon banki hisob-kitoblariga qaraganda, XXI asr
boshlarida zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari kerakli axborotni
yig’ish, uzatish, qayta ishlash va taqdim etish uchun zarur bo’lgan butunjahon
axborot infratuzilmasini barpo etishga har yili 60 mlrd. AQSH dollari kerak bo’ladi.
Jahon amaliyoti tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, ishlab chiqarish sohasida mehnat
resurslarining kundan-kunga axborot tarmog’iga ko’chib o’tish ten-dentsiyasi ortib
bormokda. 1990 yil oxiriga kelib AQSH ning barcha mehnat bilan band aholisining
yarmi, ya’ni 60-70 mln. kishi axborotni yig’ish, qayta ishlash, saqlash, tarqatish va
interpretatsiya qilish bilan mashg’ul bo’lgan. G’arb iqtisodchilari axborot
mahsulotlariga erkin kirishni erkin raqobat bilan bir qatorga qo’yadilar. Axborot
mahsulotlari va xizmatlari bilan bog’liq bo’lgan faoliyatning jahon yalpi ijtimoiy
mahsulot va milliy daromaddagi ulushi 10 % ni tashkil qilayotgani, shuning 90 % i
AQSH, YAponiya va G’arbiy Evropa mamlakatlariga to’g’ri kelayotgani bejiz emas.
Axborot asri ish joylarini zamonaviy hisoblash vositalari bilan jihozlash va
tadbirkorlik muhitidagi iste’molchilarga aloqa xizmatlaridan joriy darajada
foydalanishga imkoniyat yaratib berishi lozim. CHunonchi:
a) har bir inson er sharining hoxlagan nuqtasidan turib ishdami, uy sharoitida
yoki transportdan turib boshqa kishi bilan ulanish imkoniyatiga ega bo’lishi;
b) uzatilayotgan axborot turining qanaqa bo’lishidan qat’iy nazar «bir kishi -
boshqa kishi bilan» turidagi aloqaning amalga oshishi;
v) kengash a’zolarining hohlagan shahar yoki mamlakatda bo’lishidan qat’iy
nazar konferentsiya, ishbilarmonlik kengashlarini o’tkazish imkoniyati;
g) ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan avtomatlashtirilgan
ma’lumotlar bankidagi turlicha axborotga kirish imkoniyatining tug’ilganligi;
d) uydan turib tibbiy yordam, ko’rsatishning mumkinligi;
e) elektron pochta va axborotni faksimil aloqa asosida uzatish.
29
SHunday qilib, jamiyatimizning barcha jabhalarida axborot-kommunikatsiyalar
texnologiyalarini qo’llash iqtisodiy o’sish, mehnat unumdorligini yuksaltirish va
aholi bandligini ta’minlash borasida katta imkoniyatlar tug’diradi. SHuningdek,
mamlakatni axborotlashtirish darajasi uning iqtisod borasidagi raqobatbardoshligini
va qudratini baholashning o’lchovi bo’lib xizmat qiladi.
|
