11-bob bo’yicha xulosalar
Demak, elektron tijorat – bu Internet orqali sotish va sotib olishdir. Sotuvchilar
ham, sotib oluvchilar ham, Internetdan o’zlariga kerakli maьlumotlar manbai sifatida
foydalanishlari mumkin.
Sotib oluvchi sotuvchi bilan pul o’tkazish yo’li bilan xisoblashishi jarayonida
nakd pul ishtirok etmaydi, faqatgina sotib oluvchi xisob raqamidan sotuvchining
xisob raqamiga pul ko’chiriladi.
Intellektual karta - umumiy termin bo’lib, ishlatilish maqsadi, xizmat ko’rsatish
to’plamlari, texnik imkoniyatlari, ishlab chiqargan instituti bilan farqlanadigan
hamma kartalarni o’z ichiga oladi.
Intellektual kartalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular amaliy dasturlarda
ishlatiladigan ma’lumotni o’zida saqlaydi. Bunday kartalarni binoga kiruvchi kalit,
kompyuterga kiruvchi kalit, xaydovchilik guvohnomasi sifatida ishlatish mumkin.
155
12- bob Intellektual tizimlar va texnologiyalar
12.1 Sun’iy intellektning rivojlanish tarixi
Sun’iy intellekt haqidagi tasavvur va bu sohadagi izlanishlar — «aqliy
mashinalar» ishlab chiqarishga ilmiy yondoshish birinchi bo’lib Stanford
universitetining (AQSH) professori Djon Makkarti tashabbusi asosida 1956 yili
tashkil topgan ilmiy tugarakda paydo bo’ldi [24,34].
Bu tugarak tarkibiga Massachuset (AQSH) texnologiya oliygoxi «Elektronika
va xisoblash texnikasi» kulliyotining faxriy professori Marvin Minskiy, «masalalarni
universal xal qiluvchi» va «mantiqiy nazariyotchi» intellektual (aqliy) programmalar
bunyodkori — kibernetik Allen Nьyuell va Karnegi-Mellen dorilfununining
(AQSH) mashxur psixologi Gerbert Seyman, xisoblash texnikasining ko’zga
ko’ringan mutaxassislari Artur Semuelь, Oliver Selfridj, Manshenon va boshqa-
lar kirar edilar. Aynan shu tugarakda «Sun’iy intellekt» tushunchasi paydo bo’ldi.
Ma’ruzaning asosiy mazmuniga kirishishdan avval «sun’iy intellekt» (SI),
umuman «intellekt» haqidagi tushunchani aniqlab olishimiz kerak. Bu tushunchani
oddiy qoida asosida tushuntirish mumkindek tuyuladi, lekin biz buni kila
olmaymiz. CHunki, hozircha «intellekt» va «SI» haqida biron-bir aniq fikr yo’q.
Bu tushunchani turli fan sohalarida ijod qiluvchi olimlarning talkin qilishlari
turlicha, fikrlashlarida yakdillik yuk. SHu sababli bu tushunchalarning mazmunini
ukuvchiga tushuntirib berishga xarakat kilamiz.
«Intellekt» so’zi lotincha «intellectus» so’zidan kelib chikkan bo’lib, u bilish
(aniqlash), tushunish yoki faxmlash (aql) ma’nosini beradi.
«Intellekt» so’zini aniqlovchi, psixologlar tuzgan uchta tushunchani (Katta
sovet entsiklopediyasi va Vesterning amerika lugatidan olingan) keltiramiz. Bu
tushunchalar «intellekt» tushunchasi mazmunini aniqlash uchun yordam beradi.
Intellekt — fikrlash qobiliyati, ratsional bilish va shunga uxshash. Umumiy
xolda esa fikrlash, shaxsni aqliy rivojlanishi sinonimi bo’lib xizmat qiladi.
Intellekt (aql) — uz xulkini sozlash yuli bilan xar qanday (ayniksa yangi)
xolatga etarli baho berish qobiliyati.
Intellekt — turmushdagi dalillar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni tushunish
qobiliyati. Bu qobiliyat belgilan-gan maqsadga erishishga olib boruvchi
xarakatlarni ishlab chikish uchun kerak bo’ladi.
YUqorida aniqlangan «intellekt» tushunchasidan shunday xulosa chiqarish
mumkinki, ya’ni intellekt faqat insonlarga tegishli va odam aqliy qobiliyatining
uziga xos o’lchovidir. Psixologlar shunday maxsus usullar yaratdilarki, bu usullar
yordamida tajriba orqali odamning intellektual (aqliy) darajasini aniqlash mumkin
bo’ldi. Natijada shu narsa aniqlandiki, intellektning individual darajasi o’rtasidan
surilishi (og’ishi)
odamning fizik imkoniyatlari darajasi kabidir.
Agar o’rtacha aqliy qobiliyat 100 ball deb qabul kilinsa, u xolda uta qobiliyatli
insonlarda bu ko’rsatkich 150, 180, xattoki 200 ballga etish mumkin. Amerikalik
shaxmatchi, jaxon eks-chempioni Robert Fisherning bu ko’rsatkichi 187 ball bo’lgan,
XIX asr yarmida yashagan angliyalik mantiqchi Djon Styuart Mill uch yoshidayok
qadimgi yunon tilida gapira olgan va uning ko’rsatkichi 190 ballgacha borgan.
156
SHuni qayd qilish lozimki, evolyutsiya davrida intellekt birmuncha bir tekis,
inkilobiy rivojlanish davridan toki zamonaviy inson intellekti paydo bulgunga
kadar bo’lgan davrni bosib o’tgan.
Intellektning evolyutsion rivojlanishi berilgan bosqichdan birmuncha yuqori
printsipial, a’lo darajadagi tashkil topgan bosqichga o’tish bilan davom etadi.
SHuning uchun jamiyatning turli rivojlanish bosqichlarida yashagan insonlarning
intellektini bir-biriga solishtirib bo’lmaydi.
«Sun’iy intellekt» tushunchasiga turlicha ma’no kiritish mumkin. Turli mantiq va
xisoblash masalalarini echuvchi kompyuterdagi intellektni e’tirof etishdan tortib, to
insonlar yoki ularning kupchilik kismi orqali echiladigan masalalar majmuasini
echadigan intellektual tizimlarga olib boradigan tushunchagacha kiritish mumkin.
«SI» tushunchasi boshidan va shu kunga kadar olimlarning bu. tushunchaga
bo’lgan munosabati va ularning «sun’iy» so’ziga nisbatan kelishmovchiligi tufayli
karshiliklarga uchramokda. Masalan, USSR FA Kibernetika institutining sobik
direktori, marxum akademik V. M. Glushkov «sun’iy idrok» so’zini kushtirnoksiz
ishlatgan. Rossiya FA «SI» masalalari buyicha ilmiy
YIRILISH
raisi akademik G.
S. Pospelov fikricha, «SI» hakida xech qanday so’z bo’lishi mumkin emas, ya’ni
hozir xam, yaqin kelajakda xam «uylaydigan mashina» bo’lmaydi. «SI»
tushunchasini uzgartirish kech bo’ldi, - deb yozadi u. Bu narsa injener, matematik,
kompyuter buyicha mutaxassislar, psixolog, faylasuflarni birlashtiruvchi juda katta
axamiyatga ega bo’lgan ilmiy yo’nalish ekanligiga xech kimda shubxa yuk. U
odamlarning maqsadi — kompyuterlarning maxsus programmali va apparatli
vositalarini yaratish. Kompyuterning qobiliyati ijodiy natijalarni berib turishdan
iborat.»
«SI» tushunchasini aniq ta’riflash shuni takozo qiladiki, bu ilmiy yo’nalish
oyokka turish va rivojlanish bosqichidadir. Bugungi kunga kelib, shu narsa ma’lum
bo’ldiki, «SI» terminiga tabiatdagi jarayon va xodisa-larni o’rganish (tadqiqot
qilish)
da
insondagi
ayrim
intellektual
qobiliyatlarni
texnik
jixatdan
mujassamlashtirgan umumiy tushuncha deb qaramoq lozim.
Sun’iy intellekt borasida oxirgi 30 yil ichida olib borilayotgan tadqiqotlarni
shartli ravishda uch bosqichga bo’lish mumkin. Birinchi bosqichda (50-yillarning
oxiri) olimlarning xarakati evristik (mutaxassisning tajribasi asosida) izlash
nazariyasini yaratishga va faoliyat yoki intellekt darajasiga tegishli bo’lgan «masala
echuvchilar»ni yaratish buyicha muammoni x,al qilishga karatilgan. Tadqiqot uchun
instrument (asbob) bo’lib EXM xizmat kilgan, har xil o’yinlar, oddiy musika
asarlari, matematik masalalar o’ylab topilgan. SHunga uxshash masalalarni tadqiqot
uchun
tanlash,
muammo
muxit
(bunday
mux,itda
masalani
echish
tarmoqlanadi)ning oddiyligi va aniqligini, etarli darajada oson tanlab olish
imkoniyatini va «usulga karab» sun’iy konstruktsiyani tuzishni talab qiladi. Bu
yo’nalishda bir qancha yutuklarga erishildi. Xususan shaxmat programmalari x,ozir
juda yuqori takomilga etkazildi.
Bu programmalar uchun tanlab olish xarakterli bo’lib, odatda teoremalarni
isbotlash jarayoni, uyinning ketishi va xrkazolar juda katta sonli mkoniyatlardan
tanlanadi. Har bir masalani echish — maqsadga erishishda istikboli bo’lmagan
imkoniyatlarni shartta olib tashlash va istikbollilarini ajratib olish evristik usul
157
(algoritm)larning takomillashganiga boglik. Lekin bunday moxiyat asosida A.
Nьyuell va G. Saymon tomonidan yaratilgan «universal masalalar echuvchi»ni
yaratishga bo’lgan urinish bexuda ketdi, chunki evristik algoritmlar xar bir masalaning
xususiyatiga kuchli darajada bog’liq.
Asosiy kiyinchiliklar masalani echish uchun yaratilgan usullarni sun’iy muxitlarda
emas, balki xakkoniy muxitda qo’llashga urinish jarayonida sodir bo’ldi. Bu
kiyinchiliklar tashki dunyo to’g’risidagi bilimlarni ifodalash muammolari bilan, bu
bilimlarni saqlashni tashkil qilish va ularni etarli darajada izlash, EXM xotirasiga
yangi bilimlarni kiritish xamda eskirib kolganlarini olib tashlash, bilimlarning to’laligi va
bir-biriga zidligini tekshirish va shunga uxshashlar bilan bog’liq. Ko’rsatilgan
muammolar bugungi kunda xam tula echilmagan, lekin hozirgi paytga kelib
shu narsa ravshan bo’lib koldiki, muammolarni echish — samarali sun’iy intellekt
tizimsini yaratishning kaliti ekan.
Ikkinchi bosqichda asosiy e’tibor (60-yillarning oxiridan to 70 yilgacha)
intellektual robotlar (real uch o’lchovli muxitda mustakil xolda xarakat qiladigan va
yangi masalalarni echadigan robotlar) ko’rishga qaratildi.
Bu borada «intellektual» funktsiyalarning keraqli doirasi: maqsadga yo’naltirilgan
xulk (xolat)ni ta’minlash, tashki muxit to’g’risidagi axborotlarni qabul qilish,
xarakatlarni tashkil etish, o’qitish, odam va boshqa robotlar bilan mulokotni
uyushtirish tadqiq kilindi va amalga oshirildi. Masalan, robotlarda maqsadga
yunaltirilgan xulk (xolat)ni ta’minlash uchun ular atrof-muxit haqida bilimlar
majmuasiga ega bo’lishi zarur. Bu bilimlar robotga tashki muxit modeli
ko’rinishida kiritib quyilishi lozim. Robotning tashki muxit modeli — bu o’zaro
boglangan ma’lumotlar yigindisi bo’lib, bu ma’lumotlar moe sinfdagi masalalarni echish
uchun kerak. Robotning bilimlar tizim-siga muxitning «fikrdagi» uzgarishini qayta
ishlab chiqarish va shu asosda navbatdagi masalani echishga imkon beruvchi
algoritmlar xamda bu rejani baja-rilishini va oldindan rejalashtirilgan xarakatlarning
kutilayotgan natijalarini nazorat qiluvchi algoritmlar kiritilishi kerak. Demak,
intellektual robotlar bilimlar manbaiga ega bo’lishi shart. Bu bilimlar manbaida bilimlar
va maxsus blok («reja tuzuvchi») saqlanadi. «Reja tuzuvchi» blokning zimmasiga
robotning xarakati programmasini tuzish yuklangan. Bu xarakat programmasi robot
tomonidan qabul qilinadi va robotning sensor (kurish vositasi) tizimsi orqali
ko’zatiladi. Robotning ish jarayonida «echuvchi blok» bo’lishi kerak. Bu blok
robotning xarakati turrisidagi echimni qabul qiladi. Xar ikkala blok bilimlar
manbaida saqlanuv-chi bilimlar asosida ishlaydi.
Bu bosqichda ayrim muammolar aniqlandiki, intellektual robotlar yaratishda ularni
xal etish zarur. SHunday muammolarga faoliyat kursatadigan muxit haqidagi
bilimlarni tasavvur etish, ko’z bilan kurganlarni uzlashtirish, uzgaruvchan muxitda
robotlar xulki (xo-lati)ning murakkab rejalarini tuzish va robotlar bilan tabiiy tilda
mulokotda bo’lish kiradi.
Uchinchi bosqichda (70-yillarning oxiridan boshlab) tadqiqotchilarning e’tibori
amaliy masalalarni echish uchun muljallangan intellektual tizimlarni yaratish
muammolariga karatildi.
Xar qanday intellektual tizim, uning qaerda qo’llanishiga borlik bo’lmagan xolda,
odam-mashina tizimidir. Mashina sifatida EXM ishlatiladi. Tizimning vazifasi —
158
oxirgi foydalanuvchiga u yoki bu masalani echishda uning kasbi faoliyati doirasida
malakali mutaxassis (ekspert) larning yillar davomida orttirgan bilimlaridan
foydalanish uchun imkoniyat yaratishdan iborat. Buning uchun EXM tarkibiga bilimlar
manbai va intellektual interfeys kirishi kerak. Bilimlar manbaida xarakterli
bo’lgan masalalarni echish usullari haqidagi axborotlar saqlanadi. Intellektual
interfeys masalani echish jarayonida oxirgi foydalanuvchi va tizim o’rtasidagi o’zaro
munosabatni (xarakatni, ishlashni) ta’minlaydigan sunggi foydalanuvchining xamma
vositalarini uz ichiga oladi.
Intellektual interfeysda «echuvchi» va mulokot tizimsini kursatish mumkin.
«Echuvchi» bilimlar manbaidan keladigan ma’lumotlar asosida foydalanuvchi uchun
keraqli programmalarni avtomatik tarzda birlash-tiradi. Mulokot tizimsi — bu
bilimlar manbaida foydalanuvchi tilidan bilimlarni tasavvur qilish tiliga utkazishni
xamda teskari
jarayonni
amalga oshi-radigan
translyator
(«tarjimon»)lar
majmuasidir.
Sun’iy intellektli tizimlarga: axborot-qidiruv tizimlari (savol-javob tizimlari),
xisob-mantiq tizimlari va ekspert tizimlari kiradi. Intellektual axborot-qidiruv
tizimlari EXM bilan mulokot jarayonida foydalanuvchilarning tabiiy tilga yaqin
bo’lgan kasb tillarida sunggi foydalanuvchilar (programma tuzmaydiganlar) bilan
ma’lumotlar, bilimlar manbalari o’rtasida o’zaro mulokotni ta’minlaydi. Bu tizimlar
sun’iy intellekt tizimlarining dastlabkilaridan bo’lib, ular ustida olib borilgan
tadqiqotlar xisoblash texnikasi rivoj-lanishi bilan uzviy boglik bo’lgan.
Xisob-mantiq tizimlari, amaliy matematika va programmalashtirish sox,asida
mutaxassis bo’lmagan sunggi foydalanuvchilarni, murakkab matematik usullar va
shunga mos amaliy programmalardan foydalanib, o’zaro mulokot shaqlida
uzlarining masalalarini EXMda echishni ta’minlaydi.
| 