100
7 -bob Kompyuter tizimlarining axborot xavfsizligi
7.1 Zamonaviy axborot jamiyatida axborot xavfsizligi
Mamlakatimiz milliy iqtisodining hech bir tarmog’i samarali va mo’tadil tashkil
qilingan axborot infratuzilmasisiz faoliyat ko’rsatishi mumkin emas. Hozirgi kunda
milliy axborot resurslari har bir davlatning iqtisodiy va harbiy salohiyatini tashkil
qiluvchi omillaridan biri bo’lib xizmat qilmoqda. Ushbu resursdan samarali
foydalanish mamlakat xavfsizligini va demokratik axborotlashgan jamiyatni
muvaffaqiyatli shakllantirishni ta’minlaydi. Bunday jamiyatda axborot almashuvi
tezligi yuksaladi, axborotni yig’ish, saqlash, qayta ishlash
va ulardan foydalanish
bo’yicha ilg’or axborot-kommunikatsiyalar texnolopshtarini qo’llash kengayadi.
Turli xildagi axborot xududiy joylashishidan qatьiy nazar bizning kundalik
hayotimizga Internet xalqaro kompyuter tarmog’i orqali kirib keldi. Axborotlashgan
jamiyat ushbu komp’yuter tarmog’i orqali tezlik bilan shakllanib bormoqda. Axborot
dunyosiga sayohat qilishda davlat chegaralari degan tushuncha yo’qolib bormoqda.
Jahon kompyuter tarmog’i davlat boshqaruvini tubdan o’zgartirmoqda, ya’ni davlat
axborotning tarqalishi mexanizmini boshqara olmay qolmoqda[31,33,34].
SHuning uchun ham mavjud axborotga noqonuniy kirish, ulardan foyddlanish va
yo’qotish kabi muammolar dolzarb bo’lib qoldi. Bularning bari shaxs, jamiyat va
davlatning axborot xavfsizligi darajasining pasayishiga olib kelmoqda. Davlatning
axborot xavfsizligini ta’minlash muammosi milliy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy
va ajratmas qismi bo’lib, axborot himoyasi esa davlatning
birlamchi prioritet
masalalariga aylanmoqda.
Hozirgi kunda xavfsizlikning bir qancha yo’nalishlarini qayd etish mumkin.
Axborotning muhimlik darajasi qadim zamonlardan ma’lum. SHuning uchun
ham qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo’llanilgan. Ulardan biri
— sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs
o’qiy olmagan. Asrlar davomida bu san’at — sirli yozuv jamiyatning yuqori
tabaqalari, davlatning elchixona rezidentsiyalari va razvedka missiyalaridan
tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o’n yil oldin hamma narsa tubdan o’zgardi,
ya’ni axborot o’z qiymatiga ega bo’ldi va keng tarqaladigan mahsulotga aylandi. Uni
endilikda ishlab chiqaradilar, saqlaydilar, uzatishadi, sotadilar va sotib oladilar.
Bulardan tashqari uni o’g’irlaydilar, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar.
SHunday qilib, axborotni himoyalash zaruriyati tug’iladi.
Axborotni qayta
ishlash sanoatining paydo bo’lishi axborotni himoyalash sanoatining paydo bo’lishiga
olib keladi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborot o’zining hayotiy davriga ega
bo’ladi. Bu davr uni yaratish, undan foydalanish va kerak bo’lmaganda yo’qotishdan
iboratdir (7.1-rasm.). Axborot hayotiy davrining har bir bosqichida ularning
himoyalanganlik darajasi turlicha baholanadi.
Maxfiy va qimmatbaho axborotga ruxsatsiz kirishdan himoyalash eng muhim
vazifalardan biri sanaladi. Kompyuter egalari va foydalanuvchilarning mulkiy
huquqlarini himoyalash — bu ishlab chiqarilayotgan axborotni jiddiy iqtisodiy va
boshqa moddiy hamda nomoddiy zararlar keltirishi mumkin bo’lgan turli kirishlar va
o’g’irlashlardan himoyalashdir.
101
7.1-rasm. Axborotning hayotiy davri
Axborot xavfsizligi deb ma’lumotlarni yo’qotish va o’zgartirishga
yunaltirilgan tabiiy yoki sun’iy xossali tasodifiy va qasddan ta’sirlardan har qanday
tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi.
Ilgarigi xavf faqatgina konfidentsial (maxfiy) xabarlar va hujjatlarni o’g’irlash
yoki nusxa olishdan iborat bo’lsa, hozirgi paytdagi xavf esa kompyuter ma’lumotlari
to’plami, elektron ma’lumotlar, elektron massivlardan
ularning egasidan ruxsat
olmasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu harakatlardan moddiy foyda olishga
intilish ham rivojlandi.
Axborotning himoyasi deb boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining
axborot xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi,
ishonchliligi,
foydalanish
osonligi
va
maxfiyligini
ta’minlovchi
qatьiy
reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga aytiladi.
Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshqa shaxsga zarar etkazmoqchi
bo’lgan nohuquqiy muomaladan har qanday hujjatlashtirilgan, ya’ni identifikatsiya
qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo’yilgan holda
moddiy jismda qayd etilgan
axborot himoyalanishi kerak.
Axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash
mumkin:
• maxfiylik — aniq bir axborotga faqat tegishli shaxslar doirasigina kirishi
mumkinligi, ya’ni foydalanilishi qonuniy xujjatlarga muvofiq cheklab qo’yilib,
Axborotni saqlash
va arxivlash
So’rovlar bo’yicha
axborotlarni tanlash
Axborotni qayta
ishlash
Saqlash uchun axborotlarni
tizimlashtirish, tartibga solish va
o’girish
Axborotdan
foydalanish
Olingan axborot
Axborotlarni
foydaliligi va
aniqligi bo’yicha
Xisobot
ma’lumotlari
Birlamchi axborot
Axborotlarni
yangilab turish
Eski axborotlarni
yo’qotish
102
hujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o’g’irlik yoki axborotni oshkor
qilish, deyiladi;
• konfidentsiallik — ishonchliligi,
tarqatilishi mumkin emasligi, maxfiyligi
kafolati;
• yaxlitlik — axborot boshlang’ich ko’rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash va
uzatishda ruxsat etilmagan o’zgarishlar qilinmaganligi kafolati. Bu bandning
buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi;
• autentnfikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon qilingan shaxs haqiqatan
ham axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat. Bu bandning buzilishi xabar
muallnfini soxtalashtirish deyiladi;
• apellyatsiya qilishlik — etarlicha murakkab kategoriya,
lekin elektron
biznesda keng ko’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash
mumkinligi kafolati.
Yuqoridagidek, axborot tizimiga nisbatan quyidagacha tasnifni keltirish
mumkin:
ishonchlilik – tizim me’yoriy va g’ayri tabiiy hollarda rejalashtiriganidek
o’zini tutishlik kafolati;
aniqlilik — hamma buyruqlarni aniq va to’liq bajarish kafolati;
tizimga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruhlari axborot manbalariga
har xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim bajarilishlik kafolati;
nazorat qilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xohlagan qismini
to’liq tekshirish mumkinligi kafolati;
identifikatsiyalashni nazorat qilish — hozir tizimga ulangan mijoz aniq
o’zini kim deb atagan bo’lsa, aniq o’sha ekanligining kafolati;
qasddan buzilishlarga to’sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar
chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning oldindan
kelishilgan holda o’zini tutishi.
Axborotni himoyalashning maqsadlari quyidagilardan iborat:
axborotning
kelishuvsiz chiqib ketishi, o’g’irlanishi,
yo’qotilishi,
o’zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olish;
shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bo’lgan xavf-xatarning oldini olish;
axborotni yo’q qilish, o’zgartirish, soxtalashtirish, nusxa ko’chirish,
to’siqlash bo’yicha ruxsat etilmagan harakatlarning oldini olish;
xujjatlashtirilgan
axborotning
miqdori
sifatida
huquqiy
tartibini
ta’minlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga har qanday noqonuniy
aralashuvlarning ko’rinishlarining oldini olish;
axborot tizimida mavjud bo’lgan shaxsiy ma’lumotlarning shaxsiy
maxfiyligini va konfidentsialligini saqlovchi fuqarolarning konstitutsion xuquqlarini
himoyalash;
davlat
sirini,
qonunchilikka
mos
hujjatlashtirilgan
axborotning
konfidentsialligini saqlash;
axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta’minlovchi vositalarni yaratish,
ishlab chiqish va qo’llashda sub’ektlarning huquqlarini ta’minlash.
Ilmiy va amaliy tekshirishlar natijalarini umumlashtirish natijasida axborotga
