Şək.2. Suyun dəmirsizləşdirilməsi və reagentlə yumşaldılmasından yaranan çöküntülərin çoxillik sıxlaşmasından sonra nəmlik və sıxlığının orta qiymətləri (Pç –çöküntünün nəmliyi,%; -sıxlıq,t/m3)
1-sudan artıq dəmirin reagentlə çıxarılması; 2-sudan artıq dəmirin reagensiz çıxarılması; 3-maqnezium codluğu 25%-dən çox olduqda reagentlə yumşaldılma; 4-maqnezium codluğu 25%-dən az olduqda reagentlə yumşaldılma
Q e y d: Nəmlik bütöv, sıxlıq qırıq xətlə verilmişdir.
22. Dondurma meydançalarının ümumi faydalı sahəsi (3) düsturu ilə hesablanır.
burada Fy, Fy.p, Fq- yaz, yay-payız və qış aylarında çöküntü buraxılan zaman dərinliklərinin yarısına qədər dolduqda çöküntünün səthinə görə meydançaların sahəsidir,m2.
23. Yaz və yay-payız axıntıları üçün meydançaların faydalı sahəsi qalınlığı qış aylarında (4) düsturu ilə təyin edilən donma dərinliyinə bərabər çöküntü layının yaranmasına hesablanmalıdır.
burada t - dayanıqlı şaxtalar dövründə havanın orta gündəlik mənfi temperaturlarının mütləq qiymətlərinin cəmi olub yaxınlıqdakı meteoroloji stansiyanın göstəricilərinə əsasən qəbul edilir, 0C.
Q e y d. Yerli şəraitdən və meydançaların sahəsindən asılı olaraq onların bölmələrə ayrılmasına yol verilir.
24. Yaz və yay-payız axıntıları meydançalarında sıxlaşmış çöküntünün həcmi (5) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada q - sutəmizləyici kompleksin hesabi su sərfi, m3/st;
Ca.m- hesabi dövrdə sudakı asılı maddələrin orta miqdarı, qr/m3 (9.2.7.3 maddəsinin (11) düsturu ilə hesablanır);
Ty- sıxlaşmanın davam edən hesabi müddətidir, sutka ilə: yaz dövrü üçün - dayanıqlı şaxtalar dövrünün qurtarmasından müsbət temperaturun başlanmasına qədər (dayanıqlı şaxtaları üç aydan az olan rayonlar üçün orta sutkalıq temperaturun 00S-dən yuxarı qalxdığı vaxtdan 1 ay sonra və üç aydan çox olan rayonlar üçün 2 ay sonra); yay-payız dövrü üçün dayanıqlı şaxtalar düşənə qədər;
Pç, - çöküntünün sıxlaşma müddətindən asılı olaraq yaz, yaxud yay-payız dövrləri üçün nəmliyinin, %-lə və sıxlığının t/m3-la şək. 3,4,5 və 6-dan qəbul edilən orta qiymətidir; bu müddət yaz, yaxud yay-payız dövrlərinin ortasından dayanıqlı şaxtalar düşənə qədər qəbul edilir.
Şək.3. Suyun şəffaflanması və rəngsizləşdirilməsindən yaranan çöküntülərin 1 ilə qədər sıxlaşmasından sonra nəmliyinin orta qiymətləri (Pç –çöküntünün nəmliyi,%)
Təmizlənən suda asılı maddələrin miqdarı – B, mq/l; reagentlər – R;1-B<50; R- Al2(SO4)3; 2-B<50; R-Al2(SO4)3+PAA; 3-B<50; R-Al2(SO4)3+PAA+Ca(OH)2; 4-B=50-250; R- Al2(SO4)3; 5-B=250-1000;R- Al2(SO4)3; 6-B=1000-1500; R- Al2(SO4)3; 7-B>1500; R-PAA, yaxud reagentsiz təmizləmə
Şək.4. Suyun dəmirsizləşdirilməsi və reagentlə yumşaldılmasından yaranan çöküntülərin bir ilə qədər sıxlaşmasından sonra nəmliyin orta qiymətləri (Pç–çöküntünün nəmliyi, %)
1-sudan artıq dəmirin reagentlə çıxarılması; 2-sudan artıq dəmirin reagensiz çıxarılması; 3-maqnezium codluğu 25%-dən çox olduqda reagentlə yumşaldılma; 4-maqnezium codluğu 25%-dən az olduqda reagentlə yumşaldılma
Şək.5. Suyun şəffaflanması və rəngsizləşdirilməsi komplekslərinin çöküntülərinin sıxlığının nəmlikdən asılılığı
1-B<50; R- Al2(SO4)3; 2-B<50; (B=50-250) R-Al2(SO4)3+PAA; R- Al2(SO4)3; 3-B=250-1000;R- Al2(SO4)3; 4-B=1000-1500; R- Al2(SO4)3
25. Qış axıntısı üçün meydançanın faydalı sahəsi dayanıqlı şaxta zamanı daxil olan çöküntü həcmini, meydançada çöküntünün sıxlaşması nəzərə alınmadan, yerləşdirməyə təyin edilməlidir.
Çöküntünün qış axıntısı üçün meydança bölməli nəzərdə tutulmalıdır.
Bir bölmənin sahəsi qurğudan çıxarılan çöküntünün həcmindən və bir axıntıda hündürlüyü 0,07-0,1 m qəbul edilən çöküntü layından asılı olaraq təyin edilir.
Şək.6. Suyun dəmirsizləşdirilməsi və reagentlə yumşaldılmasından yaranan çöküntülərin sıxlığının nəmlikdən asılılığı
1-maqnezium codluğu 25%-dən çox olduqda reagentlə yumşaldılma; 2-maqnezium codluğu 25%-dən az olduqda reagentlə yumşaldılma; 3-sudan artıq dəmirin reagentlə və reagentsiz çıxarılması
Bölmələrin sayı çöküntünün qəbul edilən layının dondurulmasının davam etmə müddətindən və bu müddətdə qurğulardan çöküntünün buraxılma sayından asılı olaraq qəbul edilməlidir.
Çöküntü layının dondurulmasının davam etmə müddətini (şək.7) təyin etmək üçün havanın hesabi temperaturu dayanıqlı şaxtalı havalarda ən yüksək orta sutkalıq temperatura əsasən qəbul edilməlidir.
Qış axını meydançasındakı hər bir bölmədəki çöküntü layının qalınlığı (Hq,m) dayanıqlı şaxtalar dövründə ardıcıl dondurulmuş çöküntülaylarının cəmi kimi qəbul edilməlidir.
burada nn- dayanıqlı şaxtalar dövründə bir bölməyə çöküntü axıntısının sayıdır və (7) düsturu ilə hesablanır.
Şək.7. Çöküntü layının donma dərinliyinin havanın orta sutkalıq temperaturundan və
donmanın davametmə müddətindən asılılığı
burada Kş - dayanıqlı şaxtalı dövrdən tam istifadə edilməməsini nəzərə alan əmsal olub 0,8 qəbul edilir;
S - dayanıqlı şaxtalı günlərin sayı;
n- çöküntü layının dayanıqlı şaxtalı dövrün hər bir ayında havanın orta sutkalıq mənfi temperaturundan asılı olaraq şək.7-dən təyin edilən donma müddətidir, sut-a.
26. Qrunt sularının səviyyəsinin, əsasından ən azı 1,5 m dərinlikdə yerləşən sahələrdə dondurma meydançalarının layihələndirilməsinə yol verilir.
Ehtiyac olduqda səth və qrunt sularını kənarlaşdırmaq üçün tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.
27. Çöküntünün meydançalar və bölmələrə qədər boru kəməri ilə verilməsi nəzərdə tutulmalıdır.
Çöküntü meydançalara və bölmələrə onların uzun tərəfləri boyu yerləşdirilmiş açıq novlarla axıdılmalıdır. Novların mailliyi 0,01-dən az olmamalıdır.
Çöküntünü meydançalara (bölmələrə) axıdan və suyu kənarlaşdıran qurğular aralarındakı məsafə 40 m-dən çox olmamaqla bir-birinə əks tərəflərdə yerləşdirilməlidir. Çöküntünü axıdan və suyu kənarlaşdıran qurğular aralarındakı məsafə 30 m-dən çox olmamalıdır.
28. Çöküntü axıdan qurğular meydançanın dibinin, yaxud donmuş çöküntü layının yuyulmasına səbəb olmamalıdır.
Şəffaflanmış suyu kənar edən qurğular meydançanın dərinliyi boyu istənilən səviyyədən suyun kənarlaşdırılmasını təmin etməlidir.
29. Dondurma meydançalarının (bölmələrinin) hasarlayıcı təpələrinin inşaat hündürlüyü, m, (8) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada Nt- sıxlanmış çöküntünün toplandığı illərin sayı;
 - nəmliyi 70% olan çöküntünün illik toplanma həcmi, m3;
Fd.m- dondurulma meydançalarının ümumi sahəsi, m2;
H - çöküntünü çıxarmadan əvvəlki axırıncı il sıxlaşmamış çöküntü layının qalınlığıdır, m.
Qurutma meydançaları
30. Dayanıqlı nəm çatışmazlığı olan cənub rayonlarında (≥800 mm) çöküntünün susuz-laşdırılması qurutma meydançalarında öz çəkisinin ağırlığı altında sıxlaşdırılması və açıq havada qurudulması ilə yerinə yetirilməsinə yol verilir. Qurudulmuş çöküntü 1-3 ildən sonra toplama yerlərinə daşınır.
Qurutma meydançalarının ümumi faydalı sahəsi (9) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada Fq.yvə Fy- qurutma meydançalarının müvafiq olaraq qış-yaz və yay axıntıları üçün sahəsidir, m2.
31.Qış-yaz dövrü üçün çöküntünün axıdılmasına meydançanın faydalı sahəsi (10) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada Ei- sərbəst su səthindən bir ildə buxarlanan suyun miqdarı, mm;
Aq- atmosfer yağıntılarının illik miqdarı, mm;
 - qış-yaz dövründə çöküntünün (11) düsturu ilə təyin edilən həcmidir, m3
burada  - qış-yaz dövründə qurudulmaq üçün meydançalara axıdılan orta nəmlikli ( ) çöküntünün həcmi, m3;
Ws- meydançalarda çöküntünün sıxlaşmasından ayrılan və miqdarı (12) düsturu ilə hesablanan suyun həcmidir, m3.
burada Pç- qış-yaz dövründə qurutma meydançalarında sıxlaşmış çöküntünün nəmliyi (şək. 3 və 4-dən təyin edilir);
- çöküntünün nəmliyi, %-lə; qatılaşdırıcılardan buraxılan çöküntü üçün 11-ci maddənin cədvəlindən, durulducu və şəffaflandırıcılardan buraxılan çöküntü üçün(13) düsturu ilə hesablanır.
burada  - çöküntüdəki bərk fazanın orta sıxlığı olub 2,2-2,6 t/m3 qəbul edilir;
 - çöküntüdə bərk fazanın qatılığıdır, t/m3 (maddə 9.2.8.8-ə görə buraxılanda su ilə qarışması nəzərə alınmaqla maddə 9.2.8 bölməsinin 18-ci cədvəlindən qəbul edilir).
Ei -nin qiyməti (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada Td- bir ildə nəmlik çatışmamazlığıilə xarakterizə edilən günlərin sayı;
l0- doymuş su buxarının çöküntünün temperaturuna uyğun gələn elastikliyi, millibar;
l200- su buxarının su səthindən 200 sm yuxarıda havanın mütləq nəmliliyinə uyğun gələn orta elastikliyi, millibar (meteoroloji stansiyanın göstəricilərinə əsasən);
v200- 200 sm hündürlükdə küləyin orta sürətidir, m/s.
32. Yay dövründə çöküntünü axıtmaq üçün meydançaların faydalı sahəsi maddə 31-in (10) düsturu ilə hesablanmalıdır. Belə hallarda Ei və Ai parametrlərinin dayanıqlı nəmlik çatışmamazlığı dövrü üçün orta qiyməti qəbul edilməlidir.
Çöküntünün meydançaya buraxılmasından çöküntüdən ayrılmış suyun kənar edilməsinə başlayana qədər tələb olunan vaxt 4-5 gün qəbul edilməlidir.
Yayda axıdılan sıxlaşmış çöküntünün həcmi maddə 31-in (11) düsturu ilə qış-yaz axıntılarında olduğu kimi hesablanmalı, çöküntünün nəmliyi və sıxlığı 3-6 şəkillərindən qəbul edilməlidir.
33. Yerli şəraitdən və qurutma meydançalarının ölçüsündən asılı olaraq onları bölmələrə ayırmağa yol verilir.
Çöküntünü meydançaya buraxmaq üçün qurğular maddə 27-nin göstərişlərinə əsasən layihələndirilməlidir.
34. Qurutma meydançalarının hasarlayıcı bəndlərinin inşaat hündürlüyü maddə 29-un (8) düsturu ilə hesablanmalıdır.
Əlavə 10
(mütləq)
Boru kəmərlərinin hidravlik hesablanması
1. Suverici və paylayıcı boru kəmərlərində basqı itkiləri boruların və calaq birləşmələrin, həmçinin armatura və birləşdirici hissələrin hidravlik müqaviməti hesabına yaranır.
2. Boru kəmərlərinin vahid uzunluğundakı basqı itkisi (“hidravlik maillik”) calaq birləşmələrindəki hidravlik müqavimət nəzərə alınmaqla (1) düsturu ilə hesablanmalıdır.
burada  - hidravlik müqavimət əmsalı olub(2) düsturu ilə hesablanır.
d - borunun daxili diametri, m;
v - suyun en kəsikdə orta hərəkət sürəti, m/s.;
g - sərbəst düşmə təcili, m/s2;
 - Reynolds ədədi; ;
- mayenin kinematik özlülük əmsalıdır, m2/s.
Polad, çuqun, dəmir-beton, xrizotilsement, plastmas və şüşə borular üçün m dərəcə göstəricisi və A0, A1, C əmsallarının qiyməti cədvəl 1-dən götürülməlidir. Bu qiymətlər onların müasir istehsal texnologiyasına uyğundur.
Əgər zavod-istehsalçı tərəfindən A0, A1, C əmsallarına verilmiş təminatlı qiymətlər cədvəl 1-də verilənlərdən fərqlənsə onda onlar DST-da, yaxud boruların hazırlanmasının texniki şərtlərində göstərilməlidir.
3. Su karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsi üçün emal edilmədikdə, yaxud daxili səthi müdafiə materialı ilə örtülmədikdə yeni polad və çuqun boruların hidravlik müqaviməti çox tez artır. Belə şəraitdə yeni polad və çuqun borularda basqı itkisini hesablamaq üçün olan düsturlar yalnız yoxlama hesablamalarında, suyun verilmə sisteminin istismarının başlanğıc dövründə iş şəraitinin təhlilinə ehtiyac olduqda istifadə edilə bilər.
Cədvəl 1.
Sıra sayı
|
Boruların növü
|
m
|
A0
|
1000A1
|
1000(A1/2g)
|
C
|
|
1
|
Daxili müdafiə örtüyü olmayan, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni polad borular
|
0,226
|
1
|
15,9
|
0,810
|
0,684
|
|
2
|
Daxili müdafiə örtüyü olmayan, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni çuqun borular
|
0,284
|
1
|
14,4
|
0,734
|
2,360
|
|
3
|
Daxili müdafiə örtüyü olmayan, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni olmayan polad və çuqun borular
|
v <1,2 m/s
v ≥ 1,2m/s
|
0,30
|
1
|
17,9
|
0,912
|
0,867
|
|
|
|
0,30
|
1
|
21,0
|
1,070
|
0
|
4
|
Asbestsement
|
0,19
|
1
|
11,0
|
0,561
|
3,51
|
|
5
|
Vibrohidropreslənmiş dəmir-beton
|
0,19
|
1
|
15,74
|
0,802
|
3,51
|
|
6
|
Mərkəzdənqaçma aparatlarında hazırlanmış dəmir-beton
|
0,19
|
1
|
13,85
|
0,706
|
3,51
|
|
7
|
Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi plastik kütlə, yaxud polimersementlə örtülmüş polad və çuqun borular
|
0,19
|
1
|
11,0
|
0,561
|
3,51
|
|
8
|
Püskürtmə üsulu ilə daxili səthi sonradan hamarlanmaqla sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular
|
0,19
|
1
|
15,74
|
0,802
|
3,51
|
|
9
|
Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular
|
0,19
|
1
|
13,85
|
0,706
|
3,51
|
|
10
|
Plastik kütlədən istehsal olunmuş
|
0,226
|
0
|
13,44
|
0,685
|
1
|
|
11
|
Şüşə borular
|
0,226
|
0
|
14,61
|
0,745
|
1
|
|
Qeyd. C-nin qiyməti v=1,3.10-6 m2/s üçün (su, t=100C) verilmişdir.
|
|
Polad və çuqun borular bir qayda olaraq daxili səthləri polimersement, sement-qum qarışığı, yaxud polietilen qoruyucu materialla örtülmüş vəziyyətdə istifadə edilməlidir. Bu boruların daxili səthləri müdafiə olunmayan hallarda və su karbonat müvazinətinin sabitləşdirilməsi üçün emal edilmədikdə, A1və C əmsallarının cədvəl 1-də və K əmsalının cədvəl 2-də göstərilmiş qiymətlərinə 2-dən çox olmayan yeni əmsal əlavə edilməlidir. Bu əmsalın qiyməti oxşar şəraitdə işləyən boru kəmərlərində basqı itkisi göstəriciləri ilə əsaslandırılmalıdır.
4. Birləşdirici hissələrin hidravlik müqavimət qiymətləri məlumat kitablarından, armaturun hidravlik müqaviməti isə zavod-istehsalçının onlara verdiyi pasportlardan təyin edilir.
Boru kəmərlərində qoyulmuş birləşdirici hissələr və armaturun sayı haqqında məlumat olmadıqda onlardakı basqı itkisi boru kəmərindəki basqı itkisinin 10-20%-i qədər qəbul edilməsinə yol verilir.
5. Texniki-iqtisadi hesablamalarda və sudaşıyıcı borular və supaylaşdırıcı sistemin hidravlik hesabatı EHM-da yerinə yetirildikdə boru kəmərlərindəki basqı itkisinin (3) düsturu ilə hesablanması tövsiyə olunur.
burada q - hesabi su sərfi, l/s.;
d -borunun hesabi daxili diametridir, m.
K əmsalının və n və p dərəcə göstəricilərinin qiymətləri cədvəl 2-dən təyin edilə bilər.
Cədvəl 2.
Sıra sayı
|
Boruların növü
|
1000K
|
p
|
n
|
1
|
Daxili müdafiə örtüksüz, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni polad borular
|
1,790
|
5,1
|
1,9
|
2
|
Daxili müdafiə örtüksüz, yaxud bitum müdafiə örtüklü yeni çuqun borular
|
1,790
|
5,1
|
1,9
|
3
|
Daxili müdafiə örtüksüz, yaxud bitum müdafiə örtüklü köhnə polad və çuqun borular
|
1,735
|
5,3
|
2
|
4
|
Asbestsement borular
|
1,180
|
4,89
|
1,85
|
5
|
Vibrohidropreslənmiş dəmir-beton
|
1,688
|
4,89
|
1,85
|
6
|
Mərkəzdənqaçma aparatlarında hazırlanmış dəmir-beton
|
1,486
|
4,89
|
1,85
|
7
|
Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi plastik kütlə, yaxud polimersementlə örtülmüş polad və çuqun borular
|
1,180
|
4,89
|
1,85
|
8
|
Püskürtmə üsulu ilə daxili səthi sonradan hamarlanmaqla sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular
|
1,688
|
4,89
|
1,85
|
9
|
Mərkəzdənqaçma üsulu ilə daxili səthi sement-qum qarışığı ilə örtülmüş polad və çuqun borular
|
1,486
|
4,89
|
1,85
|
10
|
Plastik kütlədən istehsal olunmuş
|
1,052
|
4,774
|
1,774
|
11
|
Şüşə borular
|
1,144
|
4,774
|
1,774
|
Əlavə 11
(tövsiyə edilən)
|
