105
30-rasm. "Kesish va joylashtirish" mexanizmi yordamida transpozon
harakatining sxematik tasviri.
Kashfiyot tarixi
Barbara Makklintok makkajo'xori donalari
va barglari rangidagi
o'zgarishlarni o'rganib chiqdi va 1948 yilda sitologik va genetik tadqi qotlar
natijasida ko'chma DNK mintaqalari, Ac / Ds-elementlari somatik o'simlik
mozaikasiga olib keladi degan xulosaga keldi. U birinchi bo'lib eukaryotik
genomning turg'un
emasligini, lekin harakatlanishi mumkin bo'lgan
hududlarni o'z ichiga olganligini isbotladi. 1983 yilda Barbara Makklintok
ushbu asari uchun Nobel mukofotini oldi .
Transpozonlar 1940 yillarda kashf etilgan bo'lsa-da, faqat yarim asr
o'tgach, ularning organizmlar genomidagi ulushi qanchalik katta ekanligi aniq
bo'ldi. Shunday qilib, inson genomining birinchi nukleotidlar
ketma-ketligini
(ketma-ketligini) olish DNK qatorida kamida 50% harakatlanuvchi elementlar
mavjudligini ko'rsatdi. To'g'ri taxminni olish qiyin, chunki ba'zi transpozon
mintaqalari vaqt o'tishi bilan shunchalik o'zgarib k etdiki,
ularni ishonchli
aniqlash mumkin emas.
106
Transpozonlar potentsial ravishda zararli mutatsiyalar va xromatin
parchalanishiga olib kelishi mumkin bo'lganligi sababli, harakatlanuvchi
elementlar kashf etila boshlanganidan boshlab,
ularning harakati geno mik
parazitizmga aylangan deb hisoblar edi. Ammo XXI asrning boshlarida
transpozonlarning organizmlar uchun mumkin bo'lgan foydali ta'siri,
retrotranspozonlarning platsenta sutemizuvchilar genomiga evolyutsion ta'siri
haqida tobora ko'proq ma'lumotlar paydo bo'ladi. Organizmlar tomonidan
transpozonlardan foydalanish holatlari aniqlangan. Masalan, retrotranspozon
DDP-1
ning
RNKsi
X
xromosomasining
inaktivatsiyasi
paytida
geteroxromatin hosil bo'lishida ishtirok etadi.
Meva chivinida telomeraza
yo'q, ammo buning o'rniga retrosranspozonlarning teskari transkriptazidan
telomerik mintaqalarni kengaytirish uchun foydalaniladi, ular Drosophila
melanogasterida transpozonlar takrorlanishi bilan ifodalanadi.
