International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION
TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS
170
https://interonconf.org
OSIYO YALPIZI (
MENTHA LONGIFOLIA)
NING SISTEMATIK O‘RNI, TIBBIYOTDA
QO‘LLASH UCHUN XOM ASHYO OLISH VA KIMYOVIY TARKIBI
Zohidov G‘iyosiddin G‘ulomiddin o‘g‘li
FarDU o‘qituvchisi
Annotatsiya
:
Ushbu tezisda Osiyo yalpizining sistematik o‘rni, undan nima
maqsadlarda foydalanilishi, xom ashyoni olish va tayyorlash, tibbiyotda
qo‘llanilishi, qanday kasalliklarda ishlatilishi, o‘simlik tarkibida qanday
moddalar va qancha miqdordan borligi keltiriladi.
Bu oila vakillari asosan bir yillik va ko„p yillik o„t, yarim buta, kamdan-kam
tropik mamlakatlarda o„sadigan buta va daraxtlardan iborat. Poyalari 4
qirrali. Barglari oddiy, qarama-qarshi joylashgan, yonbargchalari yo„q. Gullari
simoz to„pgullarda o„rnashgan. Ular 3 gulli
dixaziy yoki murakkab tuzilgan,
qo„sh gajak to„pgullardan iborat. Gullari zigomorf (yalpizda to„gri gul), 5
bo„lakli, gulkosachasi 5 tishli, ba„zan 2 labli, ustki labi 3 bargchali, ostkisi 2
bargchali. Gultoji 5 bo„lakli, odatda 2 labli, ostkisi 3 tojbargli, ustkisi 2 tojbargli.
Changchisi 4 ta. Changchi iplari gultoj nayiga birikkan. Urug‗chisi 2 meva
bargli.
Tugunchasi ustki, 2 uyali, har bir uya 2 urug‗kurtakli. Gul formulasi:
Ca(5)(3+2)Co(2+3)A4,2G(2). Har qaysi urug‗kurtak orasida barvaqt to„siq
hosil bo„ladi. Natijada tuguncha gavzabondoshlarnikiga o„xshash 4
bo„lakchaga ajraladi.
Gullari proterandriya, ya„ni changchi urug‗chiga
nisbatan tezroq
yetiladi.
Mevasi bir urug‗li 4 ta yong‗oqchaga ajraladi. Urug‗i deyarli
endospermasiz.
Hasharotlar yordamida chetdan changlanadi.
Yalpizdoshlar oilasi filogenetik jihatidan tizimguldoshlar
oilasiga juda
yaqin
n
turadi. Murtak ildizining pastga qaraganligi bilan farq qiladi.
Yalpizdoshlar
oilasining deyarli barcha vakillari efir moylariga boy. Ularda sut
yo„llari va kuchli
ta„sir etuvchi zaharli moddalar bo„lmaydi.
Yalpizdoshlar qabiladagi eng yirik oila. Uning
vakillari asosan issiq va
mo„tadil iqlimli mamlakatlarda keng tarqalgan. Bu oilaga 200 tacha turkum,
3000
ga yaqin tur kiradi. O„rta Osiyoda 53 turkumga mansub 460 turi uchraydi.
O„zbekistonda 42 turkumga oid 210 turi o„sadi. Yalpizdoshlar O„zbekistonda
keng tarqalgan oilalardan bo„lib, ular foydali turlarga boyligi bilan boshqa
oilalardan ajralib turadi. Ayniqsa, Yalpiz (
Mentha
), Marmarak (
Salvia
), Kiyiko„t
(
Ziziphora
), Bozulbang (
Lagochilus
), Tog‗rayhon (
Origanum
), Limono„t
(
Melissa
),
Arslonquloq (
Leonurus
) kabi turkumlarning
vakillaridan juda
