166
VII BOB. MOLEKULYAR KASALLIKLAR
7.1. Irsiy kasalliklar
"Molekulyar kasallik", metabolizmning tug'ma
nuqsonlari, irsiy
metabolik kasalliklar natijasida kelib chiqqan kasalliklar. "Molekulyar
kasalliklar" atamasi birinchi b
o‘
lib amerikalik kimyogar L.Poling
tomonidan
taklif qilingan. 20 asrning boshida bir qator irsiy kasalliklarni o'rganadigan
ingliz shifokori L.E.Garrod, ular ba'zi metabolik narsalarni boshqaradigan
fermentning pasayishi yoki to'liq yo'qligi natijasida paydo bo'lishini aytib
o‘
tgan.
Shunday qilib, alkaptonuriya bilan og'rigan bemorlarning siydigida
homogentisik kislota borligi oksidlovchi ferment yo'qligi bilan bog'liq
(keyinchalik bu holda fermentning harakatsiz shakli hosil bo'lgan);
Albinizmga eng muhim fermentlardan biri - tirozinaza va boshqalar yo'qligi
sababli melanin pigmentlari hosil bo'lishining blokadasi sabab bo'ladi.
L.E.Garrodning g'oyalari bir necha o'n yillardan so'ng universal e'tirof va aniq
kimyoviy
talqinni
oldi.
Molekulyar
kasalliklarning
paydo
bo'lish
mexanizmlarini tushunish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Oddiy mutant
geni almashtirilganda paydo bo'ladigan mikroorganizmlar biosintezidagi
o'zgarishlarni o'rganish uchun chiqdi.
Har qanday normal gen aniq
belgilangan sintezni, aniqrog'i, normal oqsilni, ya'ni normal oqsilni belgilaydi
(kodlaydi) (qarang: Proteinlar, Genetik kod). Biyokimyasal mutantlarni
o'rganish (asosiy amerikalik genetiklar J. Beadle va E. Tatem, 1941 -yil)
gendagi mutatsiyalar fermentlar mavjudligiga
yoki Ego faolligining
o'zgarishiga olib keladi, ya'ni yoki umuman sintez qilinmaydi yoki
o'zgartirilgan birlamchi tuzilish bilan sintezlanadi (polipeptid
zanjiridagi
aminokislotalarning boshqa ketma-ketligi). Proteinning birlamchi tuzilishini
o'zgartirish (fermentlangan, strukturaviy, qon plazmasi) egoga ta'sir
qilmaydi
("jim" mutatsiyalar). Biroq, biron bir vaziyatda (masalan, fermentning faol
markazi o'zgarganda), xususiyatlarning o'zgarishi va natijada oqsilning
funktsiyasi mavjud. Shunday qilib, barcha Molekulyar
kasalliklar oddiy
167
oqsilning
yo'qolishi
yoki
uning
fermentativ
yoki
fizik-kimyoviy
xususiyatlarining o'zgarishi bilan bog'liq.
Har bir ferment ma'lum bir metabolik reaktsiyani boshqarganligi
sababli, uning yo'qligi yoki o'z vazifasini bajara olmasligi, bu fermentning
substrati bo'lgan moddaning biosintezi
bosqichida normal metabolik
jarayonning to'xtashiga olib keladi. Kasallik sintezi bloklangan mahsulot
tanasida, etishmovchilik yoki bloklangan reaktsiyaning to'planishi natijasida
rivojlanadi, uning ko'pligi metabolik jarayonlarni buzadi.
