161
Plazmidlar
Bular bakteriya hujayralaridagi
halqasimon DNK boiib, genetik
materiallarning bir qismini tashkil qilsalar ham, biologik ahamiyati kattadir.
Ular baktenyalarmng har xil toksik moddalarga rezistentligini, jumladan,
antibiotiklarga
chidamli yoki chidamsizligini, ozuqa
moddalami o‘zla
shtirish
qobiliyatini ham belgilaydi. Bakteriya hujayralaridagi plazmidlar soni bittadan
yuztagacha
bo‘lib, ularning
replikatsivasi xromosomalarga bog'liq bo‘lmay,
avtonom holda kecha
di. Piazmidlar xromosomalarga nisbatan turg‘un bo‘lmay,
genetik axborotlarni mobil (yen
gil, tez o‘tkazuv
chi, tashuvchi)
holda
saqlovchidir. Hujayralarda genlarning konyugatsiyasi faqat piazmidlar orqali
amalga oshadi.
Ular deyarli barcha bakteriyalarda mavjuddirlar. Plazmidalarning
ba’zilari o‘zlarining bo
shq
a hujayraga o‘tkazili
shi
haqidagi axborotni
saqlaydilar (F-plazmidalar), boshqalarida antibiotiklarga chidamli genlar (R-
plazmidalar) yok
i g‘alati metabolitlarning utillani
shi
ga ma’s
ul
genlar
yig'indisi joylashg
andir (degradatsiya plazmidalari). Ma’lum funksi
yalarni
bajaradigan genlar tutuvchi aniqlanmagan plazmidalar (kritik plazmidalar)
ham borligi ko‘rsatilgan. Plazmidalarning kattaligi 1 ming juft nukleotidlardan
kamroq 500
ming j
uft nukleotidlardan ko'proq oralig‘idadir. Har bir
plazmidada replikatsiya boshlanilish sayti joylashgan (ori), bu saytsiz
plazmida xo'jayin hujayrasida replikatsiyaga kirishm
aydi. Hujayrada ba’zi
plazmidalar 10-100 nushalar bilan ifodalangan. Kam nushali (1-4) plazmidalar
ham hujayralarda uchrab turadi. Plazmida DNKsi odatda umumiy hujayra
DNKsini 0,1-5,0% tashkil etadi.
Avtonom ravishda replikatsiyalanuvchi
genetik elementlar sifatida
plazmidalar
klonirlangan
DNKni
o'tkazishga
m
o‘
ljallangan
asosiy
xususiyat
larga egalar. Ammo, ko‘pin
cha tabiiy, (modifikatsiyalanmagan)
plazmidalar “
yuq
ori sifatli,” vektorlarga xos bo‘igan ba’zi xususi
yatlardan
mahrumlar. Bunday muhim xususiyatlarga quydagilar kiradi:
162
1. Plazmidani kichik hajmi. Ekzogen DNKni
E.coliga
o‘ti
shining
samaradorligi, plazmidani kattaligi 15 m.j.n.dan. ko‘p bo‘lsa pasa
yadi.
2. Plazmidada unikal restriktsiya sayti mavjud bo‘li
shi kerak, unga
donor DNKsini o‘tkazish mumkin.
3.
Rekornbinant
DNK
tutuvchi
retsipiyent
hujayralarning
identifikatsiyalash uchun plazmidada bir va undan ortiq selektiv genetik
markerlar mavjud bo‘li
shi kerak.
Yuqorida keltirilgan xususiyat
larga ega bo‘lgan plazmida vektorlari gen
injenerligi yo‘li bilan
yaratiladi.
Plazmidlarning molekulalari ma’lum modifikatsiya qilingandan so‘ng,
vektor sifatida foydalaniladi. Avval uni halqa holatiga to‘g‘ri yo‘naltirilgan
restriktazalar orqali keltiriladi. Hosil bo'lgan DNKning oxiri to‘mtoq holda
bo'ladi. Tekis plazmidali DNK to‘mtoq tomoni oxirida maxsus
oligonukleotidlar hosil qilinadi, ulami linkyorlar yoki yopishqoq tomonli
linkyorlarga fermentlar yordamida DNK bog'lanadi.
Hosil qilingan vektor va unga bog‘langan kDNK hujayra genomiga
kirgiziladi.
Kirgizilgan
begona
DNK
hujayra
genomini
o'zgartirib,
transformirlangan holatga keltiradi.
Bu
hujayralar maqsadga asosan
seleksiyalanishi yoki klonlanishi mumkin. Hozirgi kunda vektorlaming ikki
xili ma’lum bo'lib, ular oddiy va maxsus turlarga bo‘linadi. Oddiy velctorlar
klonlanganda ko‘p miqdordagi genlardir, maqsadlilarini ajratib, genlar
“kutubxonasi” ni
yaratish mumkin.
Maxsus vektorlar esa genlarning ekspressiyas
iga aloqador bo‘ladi.
Oddiy vektorlar har xil hujayralardagi genlarni ajratish va ularni
o‘rganish
uchun ishlatilsa, maxsus vektorlar biotexnologiya maqsadlarda,
genlarning
ekspressiyas
ini va maqsadli mahsulotlami ko‘p
miqdorda sintezlashda
qo'llanadi. Aynan shu maqsadda maqsadli oqsilni sintezlovchi genni hujayra
xromosomasiga joylab, promotor bilan bo
g‘
lanadi.
