1533) vа jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxo'r bo'ldi. Abdullaxon I ning qisqа hukmronligidаn (1539-1540) so'ng Movarounnahrdа qo'shhokimiyatchilik vujudgа keldi. Bungа sаbаb, Buxorodа Ubаydullаxon o'g'li Abdulazizxon (15401550), Sаmаrqаnddа esа Ko'chkinchixon o'g'li Abdullatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar. Hokimiyat talashib kurash mis-li ko'rilmаgаn cho'qqigа ko'tаrildi. Shayboniyxon аvlodlаrining har biridа 10-12 tаdаn o'g'il fаrzаnd bo'lib, ulаrning har biri taxt uchun vorislik qilishgа dа'vogаr edi. Shu bois Movaroun-nahr hududi bir nechra bo'lаklаrgа bo'linib ketdi. ^111^^ vа Miyonqаl'аdа Iskаndаr Bahodir,1 Balxdа Pirmuhammаd,2 Qarshidа Sulton Qilich Qora, Hisordа Shayboniyxonning nаbirаsi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556^Ыа Аbdullаtifxon vаfot etgаch Sаmаrqаnd taxtini Bаroqxon3 qo'lgа kiritib, Nаvro'z Ahmadxon nomi biten besh yil hukmronlik qiladi.
1550^Ыа Sulton Abdulazizxon vаfot etgаch, o'nlаb sultonlаr, beklаr vа ахтйа! Buxoro taxti uchun kurashni а^^а mindirdilаr. Dаstlаb Buxoro Shayboniyxonning ^birasi Sulton Muhammаdyorgа tegdi, lekin u bir yil o'tmаsdаn Pirmuhammаd tomonidаn quvildi. Pirmuhammаdgа qarshi Baroqxon vа Аbdullаtifxongа sulton Sаid, sulton Muhammаdyor vа Burhon sulton qo'shilаdi. Ulаr birgаlikdа Miyonqаl'а, Kаrmаnа vа Qarshigа yurish boshlаydilаr.
Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi ulug' bo'lgan o'z amakisini so'ng otasini xon deb e'lon qiladi. Amalda Abdullaning o'zi ularning nomidan ho-kimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon 1561-yili xon deb e'lon qilinadi. U 1582-yil vafotiga qadar xonlik taxtida o'tiradi. Otasi vafotidan so'ng 1583-yil Abdullaxon II o'zini rasman xon deb e'lon qiladi. Abdullaxon (1557-1598) hukmron bo'lgan davrda Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun hukmronlik yillari urush va jang-u jadallar bilan o'tdi. 1557-yilda Shahrisabzni, 1569-yilda Samarqandni egalladi. 1558-1572-yillarda o'rtada tanaffuslar bilan Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va Hisorni qo'lga kiritdi. 1582-yilda Toshkent, Sayram, Turkiston, Farg'ona, 1583-yilda Xuroson, 1595-yilda esa Xorazm taslim etiladi.
tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi so'zlarga ko'zi tushadi: «Tarix yetti yuz to'qson uchinda qo'y yili, yozning ora oyi, Turon-ning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila To'xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo'lsun deb bu minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat qilg'ay. Bizni duo bilan yod qilg'ay».
Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To'xtamishxonga qar-shi lashkar tortgan kezi shu tog' ustiga chiqib, so'ng bu yerda bir minora qurdirib xarsang toshga o'ydirib yozdirgan xotira so'zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga duolar o'qittirib, o'zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq berdi va unga «Kimki bu manzilga qadam qo'ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin» so'zlarini o'ydirtiradi.1 Amir Temur Turkiston shahrida Xo'ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani ma'lum. Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga yetkazish Abdul-laxon II ga nasib etadi.
Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot, Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha bo'lgan hududlarda o'z saltanatini o'rnatdi, Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida hozirgi Qarag'andadan (Ulug'tog'dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan Mashhadgacha bo'lgan hududlar yana bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qo'l ostida birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan so'ng Abdullaxon II asos soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan iborani qo'llashgan edilar.
Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat tuzish borasidagi faoliyati Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarida o'zining mukammal ifodasini topgan.
1 Aзaмaт З. Узбeк дaвлaтчилиrи тapиxи. Т, «IHapK», 2000, 240-241-бeтлap.
Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik, hu-nar mandchilik, savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha yuksaladi. Juda ko'p sug'orish inshootlari: Abdullaxon bandi,
Tuyatortar kanali, Okchopsoy to'g'oni va suv ombori, Vahshdan chiqarilgan ko'plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni rivoj-lantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida bug'doyning 10 xil turi, suli, qo'noq, jo'xori, mosh, no'hat, makkajo'xori, loviya, sho-li, paxta, kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bog'dorchilik, chorvachilik va ipakchilik rivojlangan. Samar -qand, Buxoro, Marg'ilon, Xo'jand, Andijon, Toshkent, Jizzax, O'ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmand-chilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan ma'lum bo'lishicha, XVI asrda Samarqandda hunarning 61 turi mavjud bo'lgan. Movarounnahrlik hunarmandlar zo'r san'at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, a'lo navli qog'ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri
bu vaqtda ancha kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar o'rtasidagi tim, ko'chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon yo'llarida sardobalar, karvonsaroylar, ko'priklar qurilgan.
1
Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya2 bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-yillari Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari bo'lgan.
Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan o'q-dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan.
1 y36eKMCTOH Миллий SinjMKnor^ieicM. — T.: «y36eKMeroH миллий энци-клопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2001, I-IV жилд.
2 Москва князлиги.
Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti o'tkazish yo'lidagi faoliyati natijalari keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan (Jo'ybor) mavzesida Jo'ybor xojalaridan Abu Bakr Sa'd mozori atrofiga madrasa, masjid, xonaqoh va chorbog', Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla qushbegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu (1569-1570), tim (Abdullaxon timi), Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga ko'prik (1582) qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va boshqa shaharlarda ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi ta'mirlangan.
Аbdullаxon II ning nufuzli аmiri Qulbobo Ko'kаldosh shаrаfigа Toshkentdа Ko'kаldosh mаdrаsаsi qurilgаn. Uning dаvridа shаhаrsozlik, ilm-fаn taraqqiy etаdi. Buxoro mаdаniyat, ilm-fаn mаrkаzigа аylаnаdi. Buxorodа mаshhur Аbdullаxon kutubxonаsi tаshkil bo'lаdi. Undа mаshhur hаttotlаr Mir АН Hiraviy, Аhmаd Husаyniylаr vа boshqаlаr kitob ko'chirish bilаn mаshg'ul bo'lishgаn. Sayid Hаsаnxojа Nisoriyning «Muzаkkiri ahbob» аsаri Аbdullаxon II gа bаg'ishlаngаn.
Bu dаvrdа shoir, аdib vа ilohiyotchi olimlаrdаn Mushfiqiy, Nizom Muаmmoiy, Muhаmmаd Dаrvish oxund, Qozi Poyondа Zominiy, Mullа Аmir, Muhаmmаd Аlti Zohid, tаbiblаrdаn mаvlono Аbdulhаkim vа boshqаlаr yashаb ijod etgаn. Аbdullа-xon II ning o'zi ham iste'dodli shoir bo'lib «Xon» tаxаllusi bilаn o'zbek vа fors Ш!аш1а she'r yozgаn.
Hаrbiy sаn'аt tаrаqqiy etgаn. Qo'shin tаrkibini nаyzа, qi-lich, mаnjаniq, shotulаr biten qurollаngаn otliq vа piyodа qismlаr tаshkil qilgаnlаr. XVI аsr ikkinchi yarmidаn qo'shin Tur-kiyadаn ke^in^n piltа miltiq vа zаmbаrаklаr biten qurollаnа boshlаgаn.1
1 Узбeкистoн Миллий Энциклопедияси. 1-жилд, 32-34-бeтлaр.
Abdullaxon II markazlashgan dаvlаtni tuzishdа isyon-kor zodаgonlаrni qаttiqqo'llik vа shafqatsizlik bilаn jаzolаdi, sultonlаr, beklаr, аmirlаr vа o'zining bir qаtor qarindosh-urug'lаrining bost^nm tаnlаridаn judo qildirdi. Аmmo u har qаnchа qаttiqqo'l bo'lmаsin siyosiy tаrqoqlik tаrtibotlаrigа qarshi kurashdа ojizlik qiladi vа bu tаrtibotlаrning nаvbаtdаgi qurboni bo'ladi. Rivoyatlаrgа qаrаgаndа Abdullaxon II o'g'li Аbdulmo'min tomonidаn 1598-yili zаharlаb o'ldirilgаn. Bu ishdа harbiy zodаgonlаr boshliqlаridаn biri Muhammаd Boqibiy tash-kilotchilik qilgаn. Hokimiyatni zo'rlik yo'li biten otаsi qo'lidаn o^n oqpаdаr Аbdulmo'min yarim yil o'tmаsdаnoq o'zi ham boshqa bir dushmаn zodаgonlаr guruhi qo'lidа (1599) h^ok bo'ldi. Taxtni so'nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammаdxon egаllаydi. Аmmo 1601-yili Sаmаrqаnd hokimi Boqi Muhammаd bilаn ^rash^U u yengilаdi va taxtdan ag'dariladi. Shu biten Shayboniylаr hukmronligi tugаydi. Аnа shu Boqi Muhammаd boshqa bir sulote — Ashtarxoniylаrgа rrmnsub edi. 1601-yildаn vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola — Ashtarxoniylar hukm-ronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan Shayboniylar sulolasi o'zaro qirg'inbarot urushlar va o'zaro ni-zolar oqibatida qirilib tamom bo'ladi va taxt vorisligiga da'vogar qolmaydi.
