usuli muloqot dasturi sifatida
darsdan tashqari jarayonlarda, o’quvchi bilan yakka
holda suhbatlarda, ma’naviy-tarbiyaviy soatlarda qo’llamladi. Ishonchini qozonish
usuli yordamida o’qituvchi o’quvchilarning dunyoqarashini shakllantiradi, ularda o’z-
o’zini tarbiyalashga nisbatan javobgarlik hissini o’stiradi.
❖
Ta’sir etish va ma’qullash usuli muloqotning umumiy jarayonidir. Ikki
suhbatdoshning bir-birlariga ta’sir ko’rsatishlari, tarbiyaviy maqsadni ma’qullattirish
vositasi sifatida o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ushbu usul vositasida
o’qituvchi o’quvchi ruhiyatiga va xulq- atvoriga tarbiyaviy maqsadni ko’zlab sezilarsiz
ravishda psixologik ta’sir ko’rsatadi. O’quvchi psixikasida nazoratsiz kiradi. Ushbu
usul muloqot jarayonida o’qituvchi o’quvchilarda axloqiy-irodaviy hislatlarni faol
takomillashtiradi. O’qituvchi xushmuomalaligi, muosharat odobining cheksiz qudrati
bilan o’quvchilar psixikasining anglanmagan qirralariga pedagogik ta’sir etadi,
o’qituvchi va o’quvchining yaqindan muloqotda bo’lishini,
bir-birlariga ishonchini,
topshiriqlarni ma’qullab vaqtida bajarish uchun javobgarlik hissini shakllantiradi. Tosh
DPU doktaranti M.Hamdamova uzluksiz ta’lim tizimi jarayonida barkamol shaxsni
shakllantirish jarayonini quyidagicha qo’llashni tavsiya etadi: Maktabgacha ta’lim
muassasalarida: Bunda tarbiyachilardan bolalarga onalarcha mehr berishlari, ularga
muntazam ravishda muhabbat ko’rsatishni asosiy maqsad qilib qo’yishlari shart.
Tarbiyachilar kundalik va yillik rejalarida barkamol shaxsni shakllantiruvchi maqsad
va vazifalarni alohida ta’kidlab, bajariladigan ishlarni bayon etib borishlari shart.
Odatda, tarbiyachilar o’z rejalari asosida o’zbek xalq ertaklaridan keng foydalanib
kelishadi. Ertaklaridagi yaxshilik va yomonlik, mehribonlik, rahmdillik va
toshbag’irlik, ezgulik va yovuzlikning o’zaro
farqlari mazmun-mohiyatini
kichkintoylarga yetkazib berishga harakat qiladilar. Shuningdek, ertak qahramonlarini
chizish, yasash, musiqiy ohanglarni eshitish, raqs va bolalar qo’shiqlarini o’rgatish
ham shu bosqichning tarbiyaviy qismi sanaladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining
bashlang’ich sinflari bu 7-11 yoshli bolalar bo’lib, odatda, ular juda qiziquvchan,
o’yinqaroq, quvnoq va diqqatsizroqdir. Bu bolalar maktab ostonasiga qadam qo’ygan
kundan boshlab savodxonlik darajasida faqatgina ustozining so’zini so’z deb tan oladi.
Ularning fikrini ota-onalar ham o’zgartirishlari mushkul. Bu yoshdagi o’smirlarni
yildan yilga atrof muhitga, voqealarga qiziqishi ortib boradi. Ular ko’proq o’zlari
qiziqqan ishni kattalardan yashirincha bajarishga harakat qilishadi. Yolg’on so’zlash,
qilgan aybini yashirin va kattalar oldida o’zini aqli raso qilib ko’rsatishga urinishadi.
Bu yoshdagi bolalarning barkamollik darajasini oshirib borish uchun barcha
o’qituvchi-murabbiylar, ota-onalar, mahalla-ko’y, nazorat inspeksiyasi hamkorligida
tarbiyaviy ishlarni yo’lga qo’yib borilmog’i lozim. Bolalarni teatr,
muzeylarga olib
boorish, asosan, maktab zimmasida qolgan. Ammo shunga yarasha ota-onalar “Bugun
teatrga boribsan, nima ko’rding, nimani tushunding” deb, besh daqiqa vaqt sarflash
ota-onalarning vazifasidir. [4]
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
733
Ma’lumki, oiladagi yoki maktabdagi nizolar oqibatida yoxud bola dunyoga
kelmasidan oldin bolalarda nuqsonlar va kasalliklar yuzaga keladi. Bolalik davridagi
har qanday kasallik asab faoliyatining qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarini
o’zgartirib yuboradi. Shuning uchun onaning homiladorlik davridan boshlab bolaning
ruhiy salomatligini saqlash choralari ko’rilishi kerak. Homilador ayol asab tizimiga
salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillardan o’zini saqlay olsa, ruhan tetik bola tug’adi.
Shuning uchun unga ruhiy sog’lom muhit yaratib berish lozim. Shu masalaga oid bir
misol keltiramiz. Uyida yolg’iz qolgan homilador ayol zerikkanidan
faqat pianinoda
o’ziga yoqqan bitta kuyni chalar ekan. Bola tug’ilganidan so’ng xuddi shu kuy
chalinsagina tinch uxlar ekan. Rivojlanishning jiddiy davrini o’rganish uchun nutqning
shakllanish jarayonini misol qilib olish mumkin. Ma’lumki, nutqni egallab olish
qobiliyati vaqt nuqtayi nazaridan chegaralangan. Inson hayotining dastlabki davrlarida
nutqni ta’minlab beruvchi jarayon boshqa yordamchi mexanizmlar bilan
mustahkamlanib borilmasa, nutq funksiyasi so’nadi. Masalan, vaqtida aniqlanmagan
tug’ma karlik nutq rivojlanishiga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bunda nutqni ta’minlab
beruvchi sistema bola bir yoshga to’lmasdan buziladi. Bunday bolaning keyinchalik
og’zaki nutqqa qobiliyati yo’qolib, faqat imo-ishoralarni tushunadi va imo-ishoralar
bilan maqsadini
atiofdagilarga tushuntiradi, xolos. Agar og’zaki nutq 4-5 yoshlarga
qadar tiklanmasa, nutqning keyinchalik rivojlanishi katta shubha ostida qoladi. Boshqa
funksional sistemalar shakllanishi jarayonida ham jiddiy davrlar mavjud bo’lib, biron-
bir tashqi yoki ichki salbiy ta’sir ostida sistemalararo aloqa xuddi shu davrda uzilib
ketishi mumkin. Bunga qattiq qo’rquvdan so’ng bolada nutqning birdan yo’qolishini
misol qilib keltirish mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek shaxsning shakllanishi
bolalik davridan boshlanadi. Ota-onaning yomon kayfiyati bolada aks etmasligi kerak.
Bosiqlik, mehribonlik, talabchanlik, aql bilan to’g’ri munosabat o’rnatish bolada asab
va ruhiy buzilishlarning oldini oladi. Kattalarning jahldorligi, bo’lar-bo’lmasga bolani
koyish, unda asab-ruhiy funksiyalarning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Nutq
rivojianishida ruhiy funksiyalarning bir maromda rivojlanganligi katta ahamiyat kasb
etadi. Bolada yozma nutq markazlarining sust rivojlanganligi so’zlarni to’g’ri yozishni
o’rgatishda qiyinchiliklar tug’dirsa, og’zaki nutqning yetishmovchiligi o’qish va
sanashning buzilishiga sabab bo’Iadi. Qo’lida qalamni to’g’ri ushlay olmaslik esa
chiroyli yozish va chizishni o’rganishga xalaqit beradi. Shunday qilib, miya
tuzilmalarining bir maromda rivojlanishi organizmning sinxron rivojlanishiga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun individual rivojlanishning jiddiy davrlarida
kuzatiladigan har qanday kasallik o’z
vaqtida aniqlanib, unga davo qilinishi g’oyat
muhim masala hisoblanadi. Endi eng murakkab muammolardan biri bo’lmish
bolalarda uchraydigan giperaktiv sindrom haqida so’z yuritamiz.
