BOLALARDA NUTQ TEMPINING BUZILISHI VA UNI BARTARAF
ETISHNING KORREKSION USULLARI
Jizzax davlat pedagogika instituti
Maxsus pedagogika kafedrasi o’qituvchisi
Djurayeva Sohiba Barat qizi
Annotatsiya:Bolaning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi.
Nutqning to`g’ri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribaga, to`g’ri nutq
muhiti va ta’lim-tarbiyaga bog’liq. Nutq tug’ma qobiliyat emas, balki hayot
davomida bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib
boradi. Ushbu maqolada bolalarda nutq tempining buzilishi taxilaliya va
bradilaliya nutq nuqsonlari va uni bartaraf etishning korreksion usullari haqida
ma’lumotlar bayon etilgan.
Kalit so’zlar: nutq tempi, korreksiya, usul, bradilaliya, taxilaliya.
Bola nutqining rivojlanish jarayoni o`z vaqtida to`g’ri kechishi uchun, bola
ruhiy va jismoniy jihatdan sog’ bo`lishi, normal aqliy, eshitish va ko’rish
qobiliyatiga, yetarli darajada ruhiy aktivlikka hamda to`g’ri nutq muhitiga ega
bo`lishi lozim. Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi
tushunchalarni o`zlashtirib olishga, tevarak-atrof haqidagi bilim va tasavvurini
kengaytirishga imkoniyat yaratadi. Nutqning rivojlanishi tafakkurning rivojlanishi
bilan uzviy bog’liqdir.
Bola nutqidagi kamchiliklar, o’zgalar nutqini tushunishidagi qiyinchilik ularni
atrofdagilar bilan muloqotda bo’lishiga, hamda fikrlash va boshqa ruhiy jarayonlariga
keskin ta’sir qiladi, natijada bolaning o’zlashtirish qobiliyati bilan birga uning shaxsi
ham rivojlanishdan orqada qoladi. Nutq tempi sur’at va tezligining rivojlanishi ifodali
gapirish va o’qish malakasini normal shakllanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Odatda,
kishi shoshilmasdan gapirganida bir sekundda 9 tadan 14 tagacha, tez gapirayotganda
esa 15—20 tovush talaffuz etadi va har bir tovush aniq, anglab bo’ladigan
darajada eshitiladi.
Nutq sur’ati, ya’ni gapirish, so’zlash tezligining buzilishi ikki xil holatda
bo’ladi: nihoyatda sekinlashgan nutq va tezlashgan nutq. Nihoyatda sekinlashgan nutq
nuqsoni bradilaliya deb ataladi. Bradilaliyaning nutqiy xarakteristikasi
(simptomatika) turlichadir: tashki (ekspressiv) va ichki nutq tempining
sekinlashuvi, o’qish va yozuv jarayonlarining sekinlashuvi, ovoz monotonligi,
inter va intraverbal sekinlashuv (so’zlar orasidagi pauzalarning cho’zilib ketishi
yoki nutq tovushlarini sekin, cho’zib talaffuz etish va so’z tovushlari orasidagi
pauzalarning cho’zilishi). Bradilaliyada ovoz monoton bo’lib, modulatsiyasi
yo’qoladi, doimo bir xil balandlikda, gohida burunlashgan ko’rinishda bo’ladi.
Bradilaliya nuqsoni nasliy va ekzogen omillar hamda ijtimoiy-psixologik sabablar
natijasida kelib chiqadi. Nutq muskullari ishining buzulishi natijasida tormozlanish
jarayoni qo’zg’alish jarayonidan ustun turadi.
Nutq sur’atining patologik tezlashishi, haddan tashqari bidirlab, tez gapirish —
taxilaliya deb yuritiladi. Taxilaliya nutq tezligi buzilishining mustaqil shakli
ekanligini birinchi marta Y.A.Florenskaya 1934 yilda isbotlab bergan.
Taxilaliyaning nutqiy simptomatikasi quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: keskin
fonetik va simptomatik buzilishlarsiz, nutqning nonormal tezlashgan tempi (bir
sekundda 10-20 tovush o’rniga 20-30 tovush talaffuz qilinadi). Nutq xaddan
tashqari tezligi bilan ajralib turadi. Shoshilinchda nutqiy diqqat buzilishi,
tutilishlar, takrorlashlar, ichida qolib ketishlar, so’z, bo’g’inlar o’rnini
almashtirishlar, gaplarni buzish, jumlalarni noaniq talaffuz qilish va shu kabilar
yuzaga kelishi mumkin. Taxilaliyaga, odatda, tashqi va ichki nutqning tezlashuvidan
tashqari umumiy motorika va boshqa ruhiy fikrlashlarning tezlashishi, odatdan
tashqari aktivlik, jonsaraklik ham xos bo’ladi. Taxilaliya bilan kasallangan
kishilar nutqi bahslashish yoki tez gapirish zarur bo’lib qolgan vaqtlarda
ayniqsa tezlashadi va shoshqoloqlik avjiga chiqib, so’zlayotgan kishining diqqati
ham sochila boshlaydi. Gapda tutilib qolish, iboralarni qaytarish, qo’shimchalar o’rnini
almashtirib yuborish, gapni buzib gapirish va fikrlarni noaniq ifodalash kabi
kamchiliklar ko’p uchraydi. Lekin gapirayotgan kishi nutqiga e’tibor beriladigan
bo’lsa, u tezda to’g’ri gapira boshlashga qaytadi, tutilib gapirish yo’qoladi, ammo
so’zlash tezligi boshqalarnikiga nisbatan yuqoriligicha qolaveradi.Shunday qilib, nutq
sur’ati, ravonligidagi nuqsonlar — bradilaliya va taxilaliya murakkab, bolaning
umumiy rivojlanishiga salbiy ta’sir etuvchi nutq nuqsonidir.
Badilaliyani bartaraf etishda logopedik usullar quyidagicha:
-nutq jarayonida birmuncha tez va aniq nutqiy harakatlarni tarbiyalash;
- tezlashgan nutqiy reaksiyalarni tarbiyalash;
- ichki nutq tempini tarbiyalash;
- o'qish va yozuv tempini tarbiyalash;
- sahnabop o'qish va dramalashtirilgan nutqning ifodali shakllarini tarbiyalash;
- nutqning to'g'ri prosodik tomonini tarbiyalash: temp, ritm, ohang, pauza, urg'un.
Yaqqol ifodalangan bradikineziyada birinchi navbatda umumiy motorikani
normallashtirish muhim bo’lib, birmuncha tezlashgan tempda umumiy harakatlar
ritmi, maqsad sari yo'nalganligi, koordinatsiyasi, so'ng qo'l praksisini
shakllantirish; eshituv, ko'ruv diqqatini, bir obyektdan ikkinchisiga diqqatni
ko'chirish tempining birmuncha tezlashuvini, ritmni idrok qilish va amalga oshirish
va hokazolarni rivojlantirish muhimdir. Korreksion ishning barcha ko`rinishlari
turli xil nutqiy mashqlarga asoslanadi. Asosiy mashqlar: turlicha murakkablikdagi
nutqiy materialni talaffuz qilish (bo'g'inlarni, so'zlarni, qisqa jumlalarni, tez
aytishlarni va h.k.);
Barcha nutq terapiyasi mashg'ulotlari biroz tezlashtirilgan
nutqda o'tkaziladi. Ammo ular bu ishni juda asta-sekin va ehtiyotkorlik bilan
logoped talaffuz qilish oson bo'lgan iborani talaffuz qilish orqali oddiy sur'at
namunasini beradi. Bunday holda, bolalarning ortiqcha ishlamasligiga ishonch
hosil qilish kerak, chunki ularning imkoniyatlari juda cheklangan.
Keyingi
bosqichda bolalar yodlangan she’rni satr bo'yicha tez (navbat) aytishga mashq
qilinadi . Nutq terapevti bolaga ishora qiladi va u tezda keyingi qatorni talaffuz
qiladi. Darsning hissiy muhiti mahoratni yaxshiroq o'zlashtirishga yordam beradi,
diqqatni rivojlantiradi.
Keyin ular turli xil dramatizatsiya , rollar bo'yicha hikoya
qilishni amalga oshiradilar.
Ishning so'nggi bosqichlarida bolalar tilning
burmalarini talaffuz qilishga o'rgatiladi va normal nutq qobiliyatlarini
mustahkamlaydi.
Taxilliyani bartaraf etish bo'yicha nutq terapiyasi va psixologik
ishning asosiy bosqichi - sukunat rejimi. Nutq terapevti jamoaviy muloqot
sharoitida har bir kishi nutqining o'ziga xos xususiyatlari bilan tanishadi. Nutq
terapevti bilan mashg'ulotlarda sekin sur'atni o'zlashtirish eng oddiy nutq
materialidan boshlanadi. Ikkinchi bosqich - baland ovozda o'qish materialida sekin
sur'atni o'zlashtirish bo'yicha ishlar boshlanadi. Birinchidan, nutq terapevti o'qish
namunasini beradi, keyin bolalar birgalikda o'qiydilar, o'z navbatida aks ettiradilar,
so'ngra har birining o'qishini tahlil qiladilar. Har bir dars nutq mashqlari (30 yoki
50 gacha sanash) bilan boshlanadi, so'ngra o'quvchilardan birining rahbarligida
individual va guruhli (4-5 kishi) mustaqil nutq ishi olib boriladi. Uchinchi bosqich
- bildirilgan fikrlarni tahrirlash, iboraning ko'zda tutilgan mazmunga muvofiqligi
ustida ishlash. To'rtinchi bosqich - jamoaviy hikoya ustida ishlash. Bu bosqichda
o'z-o'zidan sekin o'qish joriy etiladi. Darsda qo`llaniladigan metodlar: taqlid,
konjugatsiyalangan-aks ettirilgan talaffuz, ritmik o`qish, qo`l, oyoq zarbasi bilan
belgilab qo`yiladigan nutq mashqlari, chapak chalish va hokazolar, magnitafonga
yozilgan to`g`ri nutqni yozib olish va tinglash; va boshqalar. Beshinchi va yakuniy
bosqich - ommaviy nutqqa tayyorgarlik. Buning uchun material talabalarning
individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlanadi. Xulq-atvor, nutq tempi
mustaqil individual va frontal tadqiqotlar jarayonida ishlab chiqiladi. Bolalarda
nutq tempining buzilishi va uni bartaraf etishning korreksion mashg'ulotlarga nafas
olish, ovozli mashqlar, mushaklar ohangini tartibga soluvchi, harakatni
muvofiqlashtirish va harakat xotirasini yaxshilaydigan mashqlar, diqqatni
faollashtirish, ritm tuyg'usini tarbiyalash, sekin harakatda hisoblash mashqlari,
harakat va musiqa bilan so'zlarni muvofiqlashtirish uchun nutqiy mashqlarni
rivojlantirish qaratilgan mashqlar kiradi.
| 