132
Korrelyatsion tahlil yordamida juft korrelyatsiyalarning matritsasi, xususiy
korrelyatsiyalar matritsasi hamda ko‘plikdagi korrelyatsiya koeffitsiyentlari hisoblanadi.
Regression tahlil asosida bog‘liqliklar:
to‘g‘ri chiziqli,
ijobiy,
salbiy,
to‘g‘ri chiziqli
bo‘lmagan shakllarini belgilash vazifasi yechiladi.
Komponentli va omilli tahlillar – ikkita bir-biridan tubdan farqlanuvchi
statistik
usullardir. Dasturda ular yagona blokka birlashtirilgan, chunki bunday birlishtirish hisoblash
nuqtai nazaridan o‘zini oqlaydi. Komponentli tahlil tasodifiy o‘zgarishlar orasidagi tarkibiy
bog‘liqlikni aniqlash uchun xizmat qiladi. Uning yordamida dastlabki ma’lumotlarda bo‘lgan
deyarli barcha axborotlarga ega xodisaning qisqa bayoni olinadi. Omilli tahlil dastlabki
o‘zgaruvchanlarni komponentli tahlilga nisbatan o‘zgartirishning umumiyroq usulidan iborat
bo‘ladi. Umumiy omillar sonini aniqlash, umumiy va maxsus omillar baholarini aniqlash omilli
tahlil vazifalaridandir.
Ushbu ADP asosida iqtisodiy tahlilni yo‘lga qo‘yishning yadrosi bo‘lib statistik
ma’lumotlar bazasi xizmat qiladi.
Vaqtli qatorlar tahlili statistik ta’riflarni hisoblash, 16 vazifa bo‘yicha usishlarining
tahlili va ba’zi moslashtirilgan parametrik modellarni o‘z ichiga oladi.
Dinamik qator avtokorrelyatsiyasi tahlili avtokorrelyatsiya grafika yordamida bajariladi.
Usish egri chiziqlarini hisoblash juft regressiyani qurish sifatida ko‘rib chiqiladi, unda
vaqt asosiy o‘zgaruvchi bo‘ladi.
Chuqurlashtirilgan tahlil bashoratlashning moslashtirilgan va mavsumiy usullarini
qo‘llashni ko‘zda tutadi. Chastotali tahlil vazifalarini yechish uchun chastotali filtrlash,
garmonik tahlil va spektrli tahlil usullaridan foydalanish mumkin.
MNCALC axborot texnologiyasi o‘z vazifaviy imkoniyatlari bo‘yicha Lotus 1-2-3 yoki
SuperCalcs ADPlariga o‘xshash jadvalli protsessorlarni qo‘llashga asoslangan.
«Olimp» paketidan foydalanuvchining nuqtai nazaridan MNCALC ma’lumotlar bazasi
jadvaldan, uning har bir ustuni o‘zgaruvchidan iborat bo‘ladi, qatorlari esa o‘zgartiruvchilar
miqdoriga ega bo‘ladi.
MNCALCning “Olimp” paketi standartli muharririga
nisbatan afzalligi uning
ma’lumotlar butun majmuasini darhol aks ettirishi va tahrir qilishga imkon berishidan iboratdir.
Bundan tashqari, jadval xonachalarida shunday formulalar mavjud bo‘lishi mumkinki, ular
yordamida yangi o‘zgaruvchilarni shakllantirish mumkin. Jadval xonachalari o‘zgaruvchilarni
nomlashga va ma’lumotlar majmualarini izohlashga imkon beruvchi turli matnli axborotlarga
ega bo‘lishi mumkin.
AAT dasturiy vositasi so‘rovlar tizimini shakllantirish va ushbu so‘rovnomalar bo‘yicha
ma’lumotlarni kiritishga mo‘ljallangan. Ma’lumotlar klaviatura yordamida namunaviy
shakllarga keltiriladi. AAT so‘rovnomalarda ko‘proq uchrovchi savollarning beshta standartli
turlarga ega.
AAT dasturi ma’lumotlarni keyinrok “Olimp” ADP yordamida ishlash maqsadida
tayyorlash
uchun ishlab chiqilgan, ammo undan ma’lumotlarni boshqa dasturiy mahsulotlar
uchun tayyorlashda ham muvaffakiyat bilan foydalanish mumkin.
AATda noyob foydalanish interfeysi amalga oshirilgan, u AAT bilan ishlashning tez va
oson o‘zlashtirish imkoniyatini beradi.
Windows muhitida ishlash uchun OLYMP dasturi versiyasining yaratilishi «Olimp»
ADP rivojlanishida qadam bo‘ladi.
133
«Mezozavr» amaliy dasturlar paketi. Paket interaktiv rejimdagi IBM PC XT/AT shaxsiy
kompyuterlarida ishlaydi, uning asosiy belgilanishi – vaqtli qatorlarning tahlilini o‘tqazishdir.
Tadqiqotchi xohishiga ko‘ra mavjud raqamli axborotlarni ishlab chiqishning turli usullarini
qo‘llab va bunda olinadigan natijalar, ularning o‘xshashligini tahlil qilish bilan «sinab ko‘rish»
zarur bo‘lgan vaziyatga e’tibor beriladi. Paket tufayli bunday tadqiqotlar g‘oyatda tezkor va
samarali o‘tadi. «Mezozavr» ADPdan o‘rtacha (bir necha ming kuzatishlardan ortiq bo‘lmagan)
uzunlikdagi vaqtli qatorlarni tahlil qilish uchun foydalaniladi. Dialog foydalanuvchining
istagiga ko‘ra ruscha yoki inglizcha olib boriladi. Boshqaruv menyu, «tez kirish» tugmalari
yordamida amalga oshiriladi.
«Vaqtli qator» deganda vakt davrida (masalan,
har yili, har oyda, har 5 daqiqa)
qadamba-qadam qilingan ba’zi bir bir raqamli t’riflar orasidan kuzatishning izchilligi
tushuniladi. Iqtisodiyotga makroiqtisodiyot darajasidagi bunday ma’lumotlarga har yillik, har
choraklik, har oylik ishlab chiqarish, yetqazib berishlar, tashishlar, iste’mol
hajmlari,
narxlarning indekslari va boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, korxona darajasida mahsulot
ishlab chiqarish hajmlari, harajatlar, zahiralar sarflanishi, sifat ta’riflarining evolyutsiyasi va
boshqalar misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
«Mezozavr» ADP axborot kiritish va saqlash bo‘yicha bir qator afzalliklarga ega: u o‘z
ma’lumotlar fayllarining standartiga ega, unda axborotni kiritish
elektron jadvali turidagi
ma’lumotlar muharriri orqali amalga oshiriladi; standart fayllarda tahlilni borishi davomida
olingan har qanday ma’lumotlarni saqlash imkoniyatlarini taqdim qiladi; matnli ASCII – fayllar
va dbf fayllardan axborotlar eksporti va importiga yo‘l qo‘yadi.
Ma’lumotlarni tahlil qilish qurilgan jadvalli muharrir yordamida yoki grafik usulida
amalga oshiriladi, ularni o‘zgartirish esa ko‘rilgan vazifalarning katta majmuasi bilan
jihozlangan formulalar interpretatori yordamida hamda maxsus xarakterdagi o‘zgarishlarning
qo‘shimcha menyusi yordamida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ma’lumotlarning
oldingi
o‘zgarishlarini bevosita ko‘rsatish imkoniyati bor, u keyingi tahlil jarayonida hisobga olinadi.
Qatorlar ustidan barcha arifmetik operatsiyalarda vaqtli shkalalarning birga bo‘la olishligi
hisobga olinadi.
ADP
vaqtli qatorlar tahlili bo‘yicha quyidagi asosiy tadbirlarni: silliqlash, filtrlash,
hamda har xil regression bog‘liqliklarni amalga oshiradi. Barcha tadbirlar turli shakllarni
o‘rnatish, grafikning istalgan parchasini oshirish imkoniyati kabi interaktiv imkoniyatlarning
katta soniga ega qudratli grafik qo‘llab-quvvatlash bilan ta’minlanadi.
Xulosa qilib aytganda, statistika sohasiga zamonaviy AAT va AAT ni keng tatbiq qilish
barcha hisob–kitob
ishlarini osonlashtiradi, mehnatga talablikni kamaytiradi va mehnat
unumdorligini oshirishga olib keladi.
